Nær ekkert mældist af mýkótoxínum (sveppaeiturefnum) í íslenskum höfrum þegar mælingar voru gerðar fyrr á árinu. Þessar niðurstöður eru afar mikilvægar fyrir matvælaöryggi.
Í Bændablaðinu frá 26. ágúst síðastliðnum er fjallað um niðurstöður úr verkefninu Mannakorn – Hafrar sem styrkt er af Matvælasjóði. Verkefnið fjallar um tilraunir með mismunandi yrki af höfrum í þeim tilgangi að finna þau yrki sem best henta við íslenskar aðstæður. Verkefninu er stýrt af starfsfólki Landbúnaðarháskólans en starfsfólk Matís sér um einn verkþáttinn sem fjallar um gæðamat og gæðamælingar á hafrasýnum.
Mýkótoxín (sveppaeiturefni) voru meðal þess sem tekið var til skoðunar. Á Matís voru sýni undirbúin og send til Þýskalands í mælingar á 11 mýkótoxínum. Mýkótoxín eru aðskotaefni sem sumir myglusveppir geta myndað við ákveðnar umhverfisaðstæður, einkum þegar er rakt og hlýtt. Mýkótoxín geta skaðað heilsu fólks og búfjár en sum þessara efna eru meðal öflugustu eiturefna sem til eru. Niðurstöður mælinganna sýndu að 10 þessara efna voru ekki mælanleg en eitt efnið mældist en í afar litlu magni sem var langt undir hámarksgildi í reglugerð.
Þessar niðurstöður skipta miklu máli fyrir matvælaöryggi korns sem framleitt er á Íslandi og vekja vonir um að hægt verði að framleiða íslenskt korn sem verði því sem næst laust við mýkótoxín. Engu að síður er mjög mikilvægt að gera mælingar á mýkótoxínum í íslensku korni reglulega, ekki síst vegna hlýnandi veðurfars.
Verkefninu Nýbylgju Bragð sem unnið var af vísindafólki hjá Matís lauk á dögunum en helsta markmið verkefnisins var að þróa verðmæt heilsusamleg bragðefni úr stórþörungum. Bragðefnin eru framleidd með nýstárlegum líftæknilegum aðferðum, til að draga úr saltnotkun í matvælavinnslu auk þess sem þau eru ýmsum öðrum kostum gædd.
Of hár blóðþrýstingur er algengasta heilbrigðisvandamálið tengt mikill saltneyslu og er helsti áhættuþáttur hjarta- og æðasjúkdóma. Alþjóða heilbrigðismálastofnunin (WHO) ráðleggur að víða um heim verði verulega úr daglegri saltneyslu. Þetta á einnig við um Íslendinga sem neyta enn of mikils salts.
Þar sem salt hefur mikil áhrif á bragð er hætta á að minni saltnotkun dragi úr bragði auk þess sem vinnslueiginleikar geta breyst. Stórþörungar eru ríkir af málmun líkt og natríum, kalíum og magnesíum sem gefa saltbragð. Auk þess innihalda þeir mikið af bragðaukandi efnum sem geta breytt bragðeiginleikum matvæla og t.d. gefið þeim meiri bragðfyllingu. Til að losa þessi bragðaukandi efni eins og prótein, amínósýrur og afoxandi sykrur úr þanginu þarf stundum að beita mismunandi vinnsluaðferðum.
Í þessu verkefni voru líftæknilegar aðferðir notaðar til að vinna bragðefni, meðal annars með notkun ensíms sem þróað var hjá Matís. Áhersla var lögð á að vinna bragðefni úr klóþangi (Ascophyllum nodosum) og beltisþara (Saccharina latissima), en þessar tegundir vaxa í miklu magni við Ísland. Bragðefnin voru prófuð m.a. með raftungu (e‑ tongue), rafnefi (e‑nose) og bragðfrumum úr tungu, auk skynmats og efnamælinga. Valin bragðefni voru notuð til að prófa í saltminni og bragðmeiri matvæli.
Á meðfylgjandi mynd má sjá tilraunaskammta þar sem bragðefnið var notað í karteflumús.
Niðurstöður verkefnisins sýndu að mögulegt er að vinna bragðefni úr þangi með bragðaukandi áhrif en þörf er á frekari prófunum og aðlögun vinnsluferlis, m.a. uppskölun á framleiðslu ensímsins.
Nánari upplýsingar um verkefnið veitir Rósa Jónsdóttir hjá Matís en áhugasömum er einnig bent á að fylgjast með á verkefnasíðu verkefnisins hér: Nýbylgju Bragð
CRISPR-Cas tæknin hrundi af stað byltingu í líftækni fyrir fáeinum árum. Með tækninni má framkvæma erfðabreytingar með einföldum og fljótlegum hætti í frumum flestra lífvera. Tæknin náði þó ekki til lífvera sem lifa við hátt hitastig sökum þess að upprunaleg útgáfa CRISPR-Cas „tólsins“ byggir á ensími sem missir virkni sína við hátt hitastig. Vísindamenn Matís hafa nú, í tengslum við rannsóknarverkefnið ThermoTools, hannað hitastöðugt CRISPR-Cas kerfi.
Verkefnið ThermoTools hófst árið 2019 og er leitt af Birni Þór Aðalsteinssyni, verkefnastjóra hjá Matís. Verkefnið vann hann í samstarfi við Elleke Bosma hjá Tækniháskólanum DTU í Danmörku, og fékk til þess styrk frá rannsóknasjóði Rannís. Við ræddum við Björn Þór um framvindu verkefnisins og tækifærin í erfðabreytingum á hitakærum örverum.
ThermoTools hefur það að markmiði að þróa kerfi og tól til þess að unnt sé að erfðabreyta hitakærum örverum.
Þau tól sem til eru í dag eru alla jafna flókin og notkun þeirra krefst mikillar vinnu og mikils tíma. Þetta hefur hindrað rannsóknir á lífverum sem lifa við hátt hitastig, bæði hvað varðar grunnlíffræði þeirra sem og hagnýta notkun þeirra.
CRISPR-Cas tæknin var fyrst kynnt árið 2012 og má segja að þar með hafi byltingu í líftækni verið hrundið af stað. Með tækninni má framkvæma erfðabreytingar með einföldum og fljótlegum hætti í frumum svo til hvaða lífveru sem er. Þessi byltingakennda tækni náði hins vegar ekki til lífvera sem lifa við hátt hitastig vegna þess að upprunaleg útgáfa CRISPR-Cas tólsins byggir á ensími sem missir virkni sína við hátt hitastig.
Í ThermoTools var lagt upp með að hanna nýtt CRISPR-Cas kerfi sem nota mætti við há hitastig, a.m.k 60°C.
Hverjir hagnast á verkefnavinnu sem þessari og hverjum mun tæknin og CRISPR-Cas tólið nýtast?
Í fyrsta lagi gagnast rannsóknin vísindafólki sem rannsakar hitakærar örverur í grunn-vísinda eða hagnýtum tilgangi.
Örverur eru nýttar til ýmiss konar iðnaðarefnaframleiðslu. Þær eru ræktaðar á stórum skala (tugir eða hundruðir lítra) og efni sem myndast við vöxt þeirra einangruð. Afurðir þeirra eru m.a. lífeldsneyti (t.d. etanól og metan), lífrænir leysar (t.d. acetón, og bútanól), lyf (t.d. sýklalyf), ensím (m.a. notuð í hreinsiefni, ostaframleiðslu og bakstur), vítamín og litarefni (t.d. astaxanthin).
Örverur eru notaðar í ýmis konar matvælagerð, m.a. osta, bjór, vín, jógúrt, skyr, sojasósu, brauð, súrsað grænmeti, o.fl.
Notkun hitakærra örvera í þessum tilgangi hefur ekki náð fótfestu hingað til, m.a. vegna vöntunar á skilvirkum tólum til erfðabreytinga þeirra. Notkun þeirra í þessum tilgangi kann hins vegar að hafa ýmsa kosti í för með sér, meðal annars vegna þess að leysni efna eykst og efnahvörf eru almennt hraðari við hátt hitastig, sem ýtir undir skilvirkni slíkra ferla.
Við ræktun örvera til iðnaðar efnaframleiðslu verða almennt töluverð afföll á framleiðslunni vegna vaxtar spilli-örvera, sem sagt utanaðkomandi örverustofna sem taka sér bólfestu í örveruræktinni. Leiða má að því líkum að draga mætti verulega úr slíkum afföllum með notkun hitakærra örvera sökum þess að spilli örverurnar eru ófærar um að vaxa við hátt hitastig.
Hjá Matís eru stundaðar rannsóknir með það að markmiði að þróa hitakæra örverustofna sem nota má til iðnaðarframleiðslu lífeldsneytis, andoxunarefna, o.fl. Afurðir ThermoTools verkefnisins munu virka sem hvati inn í þessi verkefni og gera flóknar erfðabreytingar mögulegar, sem áður var ekki hægt að framkvæma. Afurðirnar hafa jafnframt verið gerðar aðgengilegar fyrir aðra vísindamenn sem þannig geta beitt þeim í samskonar tilgangi – til að einfalda vinnu sína sem snýr að erfðabreytingum hitakærra örvera.
Hver eru næstu skref í verkefninu ThermoTools?
„Verkefnið er enn í vinnslu en við höfum þó þegar hannað hitakært CRISPR-Cas9 kerfi og sannreynt að kerfið má nota til að erfðabreyta lífverum sem lifa við a.m.k. 65°C.“
Fyrstu niðurstöður verkefnisins voru birtar nýlega í vísindagrein í tímaritinu Scientific Reports en hana má lesa í heild sinni hér: Efficient genome editing of an extreme thermophile, Thermus thermophilus, using a thermostable Cas9 variant. Björn Þór kynnti niðurstöðurnar auk þess á Genome Engineering: CRISPR Frontiers ráðstefnunni fyrr í þessum mánuði. Þar var um að ræða ráðstefnu á vegum Cold Spring Harbor Laboratories sem skipulögð var af Jennifer Doudna en hún hlaut Nóbelsverðlaun fyrir rannsóknir sínar á CRISPR Cas kerfum árið 2020.
Einnig verður unnið að aðlögun kerfisins til erfðabreytinga í fleiri lífverum. „Þessa stundina erum við að aðlaga kerfið til erfðabreytinga í Rhodothermus marinus og Thermoanaerobacterium AK17. Við höfum nú þegar lýst virkni kerfisins í módel lífverunni Thermus thermophilus. R. marinus og AK17 eru báðar hitakærar bakteríur og eru m.a. rannsakaðar m.t.t. framleiðslu etanóls og lýkópens,“ segir Björn Þór.
Svipgerð bakteríunnar Thermus thermophilus fyrir og eftir erfðabreytingu. CRISPR-Cas9 tólið sem við hönnuðum var notað til að fjarlægja gen úr erfðamengi bakteríunnar. Genið tjáir fyrir ensími sem nauðsynlegt er bakteríunni til að mynda litarefni sem gefur henni sinn náttúrulega gula lit. Erfðabreyttu bakteríurnar eru því hvítar, en óerfðabreyttar gular.
Verkefni á borð við ThermoTools eru unnin af líftæknifaghóp Matís. Ef þú hefur áhuga á að kynnast starfsemi hópsins frekar má horfa á kynningu á líftækni og lífefnum hér: Áherslufundur – Líftækni og lífefni.
Nú í byrjun júní hófst nýtt og spennandi fræðsluverkefni hjá Matís sem gengur undir nafninu Grænir Frumkvöðlar Framtíðar. Verkefnið, sem hlaut styrk frá Loftslagssjóði, hefur það að meginmarkmiði að fræða íslenska grunnskólanemendur um loftslags- og umhverfismál, áhrif loftslagbreytinga á hafið og lífríki þess og ekki síst, möguleg áhrif á sjávarútveg og samfélagið. Verkefnið mun einnig miða að því að valdefla grunnskólanemendur á landsbyggðinni með því að fræða þá um mikilvægi nýsköpunar og frumkvöðlastarfsemi, ekki aðeins sem tól í baráttunni gegn loftslagsvandanum, heldur einnig fyrir þau sjálf og þeirra nærsamfélag.
Þessa dagana dynja á okkur fréttir um hamfarir um allan heim þar sem talið er að breytingum í loftslaginu sé um að kenna. Myndir af skógareldum, skriðuföllum og flóðum sjást nánast daglega á sjónvarpsskjám landsmanna auk þess sem við heyrum fréttir af nýjustu skýrslu IPCC, sem felur í sér skýra viðvörun um þær hættur sem felist í yfirvofandi loftslagsbreytingum. Ungt fólk í dag horfir upp á þennan fréttaflutning nánast daglega og svokallaður loftslagskvíði er orðið þekkt fyrirbæri. Um þennan raunverulega og rökrétta kvíða, og allar tilfinningar sem honum fylgja, þarf að ræða, bæði heimavið og í skólum.
Loftslagsbreytingar eru ein helsta áskorun sem heimsbyggðin stendur frammi fyrir og yngstu kynslóðirnar munu ekki fara varhluta af þeirri baráttu sem framundan er. Eitt áhrifaríkasta tólið í baráttunni við loftslagsbreytingar er að fræða og valdefla unga fólkið okkar og því er nauðsynlegt að virkja það og vekja áhuga þess á málefninu á fyrstu skólastigum. Einnig er gífurlega mikilvægt að ungt fólk fái tækifæri til að ræða tilfinningar sínar og kvíða þessu tengdu. Nemendur ættu ekki að þurfa að burðast einir með tilfinningar sínar heldur þarf að gefa þeim rými til að ræða þær við jafnaldra sína og um leið, beita aðferðum til að valdefla þau. Verkefnið Grænir Frumkvöðlar Framtíðar miðar að því að færa íslenskum grunnskólanemendum þá þekkingu, hæfni og hvatningu sem þarf til að finna lausnir við loftslagstengdum áskorunum framtíðar og hrinda þeim í framkvæmd, með sérstakri áherslu á hafið, lífríki hafsins og haftengda nýsköpun. Verkefnið mun einnig færa íslenskum grunnskólakennurum aðgengilegt kennsluefni, þekkingu og færni til að færa þetta mikilvæga málefni inn skólastofuna, þar sem áhersla verður lögð að fræðslu og valdeflingu.
Þrír grunnskólar eru þátttakendur í verkefninu, Árskóli á Sauðárkróki, Grunnskóli Bolungarvíkur og Nesskóli í Neskaupsstað og er verkefnið miðað að elstu bekkjum. Að fræðslu og verkefnavinnu í fjórum þematengdum vinnustofum lokinni, munu nemendur heimsækja sjávarútvegsfyrirtæki í sinni heimabyggð og kynnast þar starfseminni, þeim umhverfisáskorunum sem fyrirtækin standa frammi fyrir og þeirri nýsköpun sem hefur átt sér stað.
Loks munu nemendur hefja svokallað MAKEathon í samstarfi við Fab Lab smiðjur í sinni heimabyggð. Þar verður lögð áhersla á frumkvöðla- og nýsköpunarhugsun og nemendum kennt að beita rökhugsun og nýtilkominni þekkingu til að koma auga á mögulegar lausnir á umhverfisáskorunum innan sjávarútvegsins og færa hugmynd í framkvæmd. N4 sjónvarpsstöð mun loks gera sitt til að bera út boðskapinn og gera þátt um verkefnið sem sýndur verður um mitt næsta ár.
Mikilvægi sjálfbærrar nýsköpunar í heimabyggð
Sjálfbær nýsköpun í heimbyggð er gífurlega mikilvæg fyrir stöðu og viðnámsþrótt (e. resilience) smærri byggðalaga sem reiða sig að miklu leyti á sjávarútveg. Sterkt nýsköpunarumhverfi, staðbundin þekking og góðir innviðir geta haft gífurlega jákvæð áhrif á atvinnulífið, samfélögin sjálf og byggðarþróun. Að virkja ungt fólk á landsbyggðinni til nýsköpunar og frumkvöðlahugsunar með sjálfbærni og umhverfismál að leiðarljós, mun því ekki aðeins kalla fram það hugvit sem þarf til að búa til nýja þekkingu og lausnir í baráttunni við loftslagsvandann, heldur getur það einnig haft mikið að segja varðandi styrkingu atvinnulífs, efnahags og samfélaga smærri sveitarfélaga á landsbyggðinni.
Markmið verkefnisins eru því eftirfarandi:
Að veita nemendum efstu bekkja grunnskóla öðruvísi og spennandi fræðslu um eðli og áhrif loftslagsbreytinga, með sérstakri áherslu á hafið, lífríki þess og sjávarútveg
Að auka skilning nemenda á þeim áhrifum sem loftslagsbreytingar geta haft á þeirra nærumhverfi, hvort heldur sem er á umhverfið, efnahag eða samfélagið
Að fræða nemendur um mikilvægi mótvægis- og aðlögunaraðgerða sem og áhrif og mikilvægi nýsköpunar- og tæknilausna í því sambandi
Að gefa nemendum reynslu og innsýn inn í heim íslenskra frumkvöðla og nýsköpunar
Að leggja grunn að frjóu og öflugu nýsköpunarstarfi á landsbyggðinni þar sem umhverfis- og loftslagsmál eru höfð í forgangi
Að veita grunnskólakennurunum nýja þekkingu, tól og tækni til að fræða nemendur um loftslags- og umhverfismál, með beinni tengingu í nærumhverfi þeirra
Nánari upplýsingar um verkefnið má nálgast hjá Ragnhildi Friðriksdóttur, verkefnastjóra Matís, en heimasíða verkefnisins verður sett á laggirnar innan nokkurra vikna þar sem hægt verður að nálgast fréttir, námsefni og myndbandsupptökur.
Verkefnið Matarlandslagið felur í sér að gerður verður heildstæður, aðgengilegur og sjálfbær gagnagrunnur, vefsíða og app, sem inniheldur skrá yfir alla frumframleiðslu á Íslandi. Verkefnið er byggt á ófullgerðri frumgerð sem Matís hefur þróað síðastliðin og finna má á vefslóðunum www.matarlandslagid.is og www.eaticeland.is
Í Matvælastefnu Íslands til ársins 2030 er, í takt við Sjálfbærnimarkmið Sameinuðu þjóðanna til ársins 2030 og Parísarsamkomulagið frá 2015, lögð rík áhersla á að auka sjálfbærni á öllum sviðum matvælaframleiðslu frá auðlind til neyslu en í stefnunni segir m.a. að:
Öll virðiskeðja matvæla skiptir máli, allt frá framleiðsluaðferðum til ánægju neytenda. Það skiptir máli hvernig matvæli eru framleidd, þeim dreift, þau keypt og þeirra neytt, en jafnframt að þau séu örugg og að nýting við framleiðslu og neyslu sé sem best. Sjálfbærni er undirstaða góðra lífskjara til framtíðar (bls. 6).
Framleiðsla matvæla beint úr fæðuauðlindum Íslands, eða frumframleiðsla þar sem til að mynda bóndi ræktar landið eða elur dýr eða útvegsmaðurinn veiðir fisk úr sjó, er grunnur allra íslenskra matvæla og forsenda fæðuöryggis Íslands. Yfirsýn yfir frumframleiðslu matvæla í landinu og þekking á aðstæðum er grunnur upplýstra ákvarðana og markvissrar, áhrifaríkrar stefnumótunar og skrefa til framfara en ekkert slíkt heildstætt yfirlit er aðgengilegt í dag. Slíkt yfirlit, byggt á upplýsingum sem eru uppfærðar reglulega, myndi auðvelda stjórnvöldum á öllum stjórnsýslustigum að stíga áhrifarík skref í átt að aukinni sjálfbærni og framþróun. Þá getur yfirsýn og þekking frumframleiðendanna sjálfra verið lykill að framþróun, nýsköpun og atvinnutækifærum, með samtali og samvinnu frumframleiðsluaðila og frumframleiðslugreina. En slík þekking getur einnig greitt fyrir beinum, milliliðalausum viðskiptum neytenda við frumframleiðendur og þannig ýtt undir sjálfbær viðskipti og aukinn fjölbreytileika framboðs og nýsköpun.
Með verkefninu Matarlandslagið, verður til heildstæður, aðgengilegur og sjálfbær gagnagrunnur, vefsíða og app, sem inniheldur skrá yfir alla frumframleiðslu á Íslandi. Byggt er á ófullgerðri frumgerð sem Matís hefur þróað sl. ár (sjá www.matarlandslagid.is eða www.eaticeland.is ). Landakort með staðsetningarpunktum allra frumframleiðenda er grunnurinn og er um að ræða nokkra frumframleiðsluflokka sem hver hefur sinn einkennislit (td. nautgripir, sauðfé, hestar, svín, matjurtir, fiskeldi, alifuglar, skelfiskur, geitur, þörungar, afli úr sjó … , sem smella má á fyrir þrengra sjónarhorn og upplýsingasíðu viðkomandi frumframleiðanda. Upplýsingasíða frumframleiðanda getur innihaldið allar þær upplýsingar sem hann kýs að koma á framfæri, t.d. um framleiðsluafurðir, framleiðsluaðferðir, sölu afurða, staðsetningu, símanúmer, netföng, heimasíðu, aðildarfélög sem frumframleiðandinn er aðili að, þjónustu sem frumframleiðandinn býður upp á (svo sem bændagisting, verslun á staðnum, dýragarður, afþreying, hestaferðir, markaður og svo framvegis), viðburði/ bændamarkaði/ rekomarkaði/ hátíðir/ sýningar sem framleiðandinn tekur þátt í, myndir af afurðum og aðstæðum, rafrænt pöntunareyðublað fyrir bein netviðskipti, o.s.frv. Tryggt er að upplýsingar um frumframleiðendur eru ávallt réttar þar sem frumframleiðandi hefur sjálfur sérstakan aðgang að eigin upplýsingasíðu og uppfærir hana með einföldum hætti sjálfur með innskráningu með sérstöku lykilorði sem hann einn hefur aðgang að. Síða frumframleiðenda gefur kost á ítarupplýsingum með myndum. Stefnt er að því að skipuleggjendur viðburða sem frumframleiðendur taka þátt í um landið geti einnig sótt um sérstaka upplýsingasíðu innan Matarlandslagsins sem þeir uppfæra sjálfir með innskráningu, þar sem fram koma nákvæmar upplýsingar um viðburðinn og dagsetningu. Matarlandslagið mun svo innihalda og birta sífellt uppfært viðburðadagatal með upplýsingum um viðburði/ bændamarkaði/rekomarkaði/ hátíðir /sýningar osfrv. um landið þar sem allir þeir viðburðir sem skráir eru af skipuleggjendum birtast. Hægt yrði einnig að sjá viðburðadreifingu yfir landið yfir ákveðið tímabil (t.d. viðburðir í júlí sjást á landakorti sem staðsetningarpunktur með dagsetningu og tegund viðburðar og þegar smellt er á staðsetningarpunktinn kemur upplýsingasíða um viðeigandi viðburð upp).
Verkefnið verður unnið í samstarfi við regnhlífarsamtök ýmissa sambanda og félaga frumframleiðenda sem vinna afurðir úr auðlindum landsins. Gildi slíks samstarfs er ótvírætt með tilliti til þekkingar beinnar tengingar slíkra samtaka við frumframleiðendurna sjálfa í gegnum aðildarsambönd og -félög, en Matís býr yfir mikilli og góðri reynslu samstarfs við frumframleiðendur um allt land, sem nýtast mun í verkefninu.
Matarlandslaginu er ætlað að gefa skýra heildarsýn m.a. með tilliti til sjálfbærrar framþróunar og uppbyggingar í samræmi við Heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna og Parísarsamkomulagið. Þá mun Matarlandslagið einnig nýtast til upplýsingaöflunar og fræðslu um matvælaframleiðslu og matarmenningararf Íslands og þróun þessa. Frumframleiðendur, ferðamannaiðnaðurinn og veitingageirinn munu geta nýtt Matarlandslagið til að kynna matareinkenni hvers svæðis og hvar og hvernig nálgast megi innlendar afurðir sem einkenna ólík svæði og Ísland í heild. Afurðir verkefnisins eru því eftirfarandi:
Aðgengilegurvettvangur opinn öllum: Vefurinn veitir aðgang að uppfærðum raunupplýsingum um framboð, aðgengi og eðli frumframleiðsluafurða á Íslandi og þau samfélög sem skapa þessar afurðir.
Aukinn skilningur og þekking neytenda á frumframleiðslu íslenskra matvæla: Yfirsýn og skilningur gerir neytendum kleift að miða neyslu sína að því að minnka neikvæð neyslutengd umhverfisáhrif og þannig taka smáskref gegn hlýnun jarðar og stuðla að vistvænna samfélagi.
Tæki fyrir stjórnvöld á öllum stigum til víðrar yfirsýnar yfir aðstæður: Skráin og myndræn framsetning hennar á Íslandkorti veita stjórnvöldum á öllum stigum nákvæma yfirsýn yfir íslenska frumframleiðslu, til upplýstrar stefnumótunar, ákvarðanatöku, nýsköpunar og uppbyggingar í takt við sjálfbærni- og þróunarmarkmið.
Tæki fyrir ferðaþjónustuaðila og fyrirtæki til markvissrar markaðssetningar: Skýrari sýn á framboði afurða, þjónustu og afþreyingar, eðli þess framboðs, þróun þess, sögu og sérkennum er tæki fyrir ferðaþjónustuaðila til markvissrar markaðssetningar og skýrari áætlanagerðar.
Aukið samstarf frumframleiðenda matvæla við aðra geira: Bætt yfirsýn yfir greinina getur leitt í ljós vannýtt tækifæri til frekari nýsköpunar og hvatt til samstarfs frumframleiðenda á nýjum sviðum. Í þessu samhengi má t.a.m. nefna samstarf frumframleiðenda við ferðaþjónustufyrirtæki, líftæknifyrirtæki og ólíka menningarstarfsemi en einnig aðra matvælaframleiðendur.
Bætt fæðuöryggi og sjálfstæði í matvælaframleiðslu: Innlend matvælaframleiðsla er grundvöllur fæðuöryggis. Samfélag sem af of stórum hluta þarf að treysta á utanaðkomandi fæðuframleiðslu til að geta brauðfætt þegna sína getur búið við öryggisleysi ef ófyrirsjáanlegar aðstæður, náttúrulegar eða manngerðar, koma upp. Þetta á ekki síst við um eyríki. Þrátt fyrir trú manna á óbrigðugleika vöruflutninga nútímans hefur Covidfaraldurinum sýnt fram á mikilvægi styttri svæðisbundinna aðfangakeðja til að bregðast við óvæntum atvikum sem geta ógnað fæðuöryggi landsins.
Með Matarlandslaginu verður unnt að taka mikilvæg, greinanleg og áhrifarík skref í átt að sjálfbærni, framþróun og nýsköpun í takt við aðgerðaáætlun Matvælastefnu Íslands til ársins 2030, en í stefnunni segir um framtíðarsýn á bls. 2:
Orðspor íslenskrar matvælaframleiðslu er gott og einkennist af hreinleika þar sem gæði og öryggi eru í fyrirrúmi.
Heilsa, nýsköpun og tækni eru lykilþættir í íslenskri matvælaframleiðslu.
Náttúra, menning, saga og sjálfbærni gera Ísland að spennandi áfangastað fyrir matarunnendur.
Aðgengi íslenskra neytenda að upplýsingum er gott, þeir eru meðvitaðir um umhverfisáhrif framleiðslunnar, gæði hennar og næringu og þekkja rétt sinn sem neytendur.
Sjálfbær neyslu- og framleiðslumynstur eru tryggð í samræmi við heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna.
Einnig nægir að vísa til kaflaheita stefnunnar til marks um víðtæka möguleika Matarlandslagsins sem gagn til að ná markmiðum stefnunnar en heiti kaflanna og umfjöllunarefni eru „Framleiðni og nýsköpun auka hagsæld“, „Sterk staða eykur frelsi og val“, „Samvinna tryggir velferð,“ „Bætt lífsgæði er hagur allra“ og „Sjálfbærni er grundvallaratriði.“
Með Matarlandslaginu verður stuðlað að varðveislu þess menningararfs sem matarmenning okkar er og er oft grunnur sérkenna samfélaga um landið. Einnig verður stuðlað að framþróun matarmenningar, atvinnutækifærum og virðisauka í heimabyggð með því að styðja við frumframleiðendur sem nýta gamlar aðferðir og framleiða mat á hefðbundinn hátt, sem og þá sem þróa hefðir og vinna mat á nýjan hátt og stuðla að nýsköpun. Menningararfur, menning og sérkenni samfélaga um landið byggja að stóru leyti á þeirri fæðu sem matarauðlindir svæðisins gefa. Menningarleg sérkenni samfélaga eru grunnur til að byggja framþróun þeirra, sem og viðurværi á, svo sem í formi menningar- og matarmenningarferðaþjónustu og framleiðslu.
Óteljandi tækifæri eru fyrir frumframleiðendur og byggð um landið til markvissrar og sjálfbærrar þróunar blómstrandi byggða þar sem áhersla á menningarsérkenni og hefðir í matreiðslu og framþróun og útfærslur þessa á hverjum stað eru í forgrunni. Matarlandslagið veitir þannig íslenskum neytendum jafnt sem erlendum gestum tækifæri til að kynnast íslenskum mat og tengingu hans við íslenska menningu á markvissari hátt. Þetta gæti jafnframt ýtt undir frekari þróun frumframleiðslu og fært samfélögum um land allt aukna afkomumöguleika og möguleika á sjálfbærri uppbyggingu með skýrari sýn á styrkleika eigin samfélags og sérkenni fæðuauðlinda hvers svæðis. Bændur og aðrir frumframleiðendur geta einnig nýtt vefinn til að skoða hvað starfssystkin þeirra um landið eru að gera og fengið hugmyndir og eldmóð til framþróunar, nýsköpunar og samvinnu.
Niðurstaðan er að samfélög um landið fengju skýrari sýn á „hver erum við, hvað höfum við að bjóða og hvernig gerum við það á árangursríkan og sjálfbæran hátt til uppbyggingar samfélagsins“.
Þá myndu neytendur einnig deila þessari sýn á hver sérstaða okkar tengd hverjum stað er og hvað er eftirsóknarvert á hverjum stað, og stjórnvöld á öllum stigum munu jafnframt deila þessari sýn og geta byggt á henni í stefnumótun og ákvarðanatöku um sjálfbæra framþróun, nýsköpun og uppbyggingu. Um væri að ræða eflda og skýrari sýn á því hvernig hefðir og menning okkar hefur skapað og þróað samfélög um landið.
Einnig verður erlendum aðilum , m.a. ferðamönnum, veitingaþjónustuaðilum, fyrirtækjum, mennta- og menningarstofnunum, auðveldað aðgengi að upplýsingum um einkenni og hefðir íslensks matar, hvers landshluta og staðar og matartegunda, hvað varðar matarmenningu og framþróun hennar, sem og til að auka aðgengi að íslenskum mat og þekkingu á honum.
Að lokum mun Matarlandslagið vekja athygli á því mikilvæga starfi sem íslenskir frumframleiðendur vinna, sem stuðlar að sjálfbærni samfélags okkar og vera hvati til frekari framfara og aðgerða í þessa átt.
Í heild má sjá fyrir sér öflugt tæki til uppbyggingar frumframleiðslu um landið þar sem bændur og aðrir frumframleiðendur munu geta nýtt sér þau tækifæri sem felast í virku, markvissu og öflugu upplýsingaflæði til markvissrar framleiðslu og framþróunar.
Til að sjálfbærni Matarlandslagsins, gagnagrunnsins og vefsíðunnar sé tryggt er mikilvægt að umsjón og viðhald verði í höndum aðila sem eru í forsvari fyrir frumframleiðendur. Sjá má fyrir sér að til framtíðar verði árangursríkast að burðug regnhlífasamtök félaga frumframleiðenda fái það hlutverk, jafnvel fleiri en ein regnhlífasamtök (til að mynda bæði regnhlífasamtök landafurða og sjávarafurða þegar fram í sækir, og sinni hvort þeirra sínu sérsviði). Umsjónin feli í sér lágmarksaðgerðir, sem fælust aðallega í samþykkt á skráningu nýrra frumframleiðenda og viðburða sem sækja um innskráningarsíðu, almennt viðhald og uppfærslur hugbúnaðar, auk reglulegrar kynningar og markaðssetningar upplýsingagrunnsins/vefsíðunnar til að viðhalda virkni og gagnsemi hans.
North Atlantic Seafood Forum (NASF) ráðstefnan fór fram dagana 8.-10. júní sl. en á ráðstefnunni voru fluttir 160 fyrirlestrar í 18 málstofum um hin ýmsu málefni er snúa að sjávarútvegi og fiskeldi.
Umræðuefni á ráðstefnunni voru fjölbreytt en sem dæmi um efnistök voru haldnar málstofur um:
Áhrif laxalúsar á fiskeldi
Fiskeldisfóður og þróun þess
Framboð og eftirspurn í fiskeldi
Nýjar framleiðsluaðferðir í fiskeldi
Framboð og markaðir fyrir hvítfisk
Konur í sjávarútvegi
Framboð og eftirspurn í rækju
Fjárfestingar í sjávarútvegi
Framboð og markaðir uppsjávartegunda
Umfjöllun um lykilmarkaði fyrir sjávarafurðir
Sjálfbærni og sjávarafurðir
Íslensk fyrirtæki og fyrirlesarar voru nokkuð áberandi á ráðstefnunni. Þar má meðal annars nefna ræðu Guðlaugs Þórs Þórðarsonar um sjálfbærni og sjávarútveg, fyrirlestur Jóns Birgis Gunnarssonar frá Völku um flökun fyrir dauðastirðnun, fyrirlestur Guðbjargar Heiðu Guðmundsdóttur frá Marel um stafræna byltingu í virðiskeðju fiskeldis og fyrirlestur Þórs Sigfússonar frá Sjávarklasanum um nýtingu aukahráefna.
Ráðstefnan fór fram á netinu og er nú möguleiki fyrir þá sem misstu af ráðstefnunni að kaupa aðgang að fyrirlestrunum. Gjaldið fyrir þann aðgang er 100 EUR.
Þau sem hafa áhuga á að kaupa slíkan aðgang geta haft samband við Jónas R. Viðarsson í gegnum netfangið jonas@matis.is
Athyglisverð ráðstefna um sjálfbærni þegar kemur að matvælapakkningum, stöðu hennar í dag og framtíðarhorfur fer fram 5. júlí næstkomandi.
Matís er þátttakandi í COST (European Cooperation in Science and Technology) verkefninu CIRCUL-A-BILITY sem hefur að markmiði að þróa og fræða hagaðila um sjálfbærar matvælaumbúðir. Alls taka 160 fyrirtæki og stofnanir frá 34 löndum þátt í verkefninu, með bakgrunn á ýmsum sviðum, allt frá frumframleiðslu og matvælafræði til hönnunar og markaðssetningar. Verkefninu er ætlað að stuðla að samstarfi innan Evrópu til að þróa matvælaumbúðir framtíðarinnar sem tryggja aukin gæði og geymsluþol, sem og minni matarsóun og umhverfisáhrif.
Verkefnið mun standa fyrir 90 mínútna netfundi (webinar) þann 5. júlí næstkomandi þar sem fjallað verður um sjálfbærni og matvælaumbúðir. Þátttaka í fundinum ókeypis, en upplýsingar um skráningu og dagskrá má nálgast hér: Sustainability communication on food packages status quo and future needs.
Einnig verður haldin ráðstefna í haust, dagana 26.-29. september og er hægt að nálgast upplýsingar um hana hér. Hún verður nánar auglýst síðar.
Þann 10. júní síðastliðinn fór fram veffundur á vegum Eldrimner og var umfjöllunarefnið matarhandverk í Svíþjóð og ýmiss konar fróðleikur því tengdur.
Eldrimner er landsmiðstöð fyrir matarhandverk og þekkingarmiðstöð fyrir smáframleiðendur í Svíþjóð. Eldrimner heldur námskeið um fjölbreytt matarhandverk, svo sem pylsugerð, súrdeigsgerð og ostagerð. Þá heldur Eldrimner einnig árlega matarhandverkskeppni þar sem framleiðendur fá faglegt mat á vörur sínar og þeir sem skara fram úr frá viðurkenningu sem þeir geta notað í markaðsstarf sitt. Eldrimner hefur náð miklum árangri í að auka fagþekkingu smáframleiðenda í Svíþjóð og auka veg og virðingu matarhandverks. Það er margt sem við á Íslandi getum lært af Eldrimner og fróðlegt að heyra fólk segja frá reynslu sinni af starfinu.
Fundurinn fór fram á ensku og í spilaranum hér að neðan má horfa á upptöku af fundinum í heild sinni.
Að fundinum stóðu Slow Food á Íslandi, Matís, Samtök smáframleiðenda matvæla og Vörusmiðja Biopol.
Víðtækur stuðningur er við umbreytingu matvælakerfis og norrænt samstarf til að takast á við áskoranirnar.
Nýlega birtust niðurstöður úr verkefni sem bar yfirskriftina: Í átt að sjálfbærum norrænum matvælakerfum, þar sem kannað var hvaða skref þurfi að taka til að þróa sjálfbær matvælakerfi. Verkefnið var unnið gegnum samtal við breiðan hóp hagaðila frá Íslandi, Svíþjóð, Noregi, Finnlandi og Danmörku. Þátttaka íslenskra hagaðila í verkefninu var sérlega góð og kom Matís að því að skipuleggja vinnustofu verkefnisins á Íslandi. Verkefnið var leitt af Stockholm Resilience Centre.
Helstu niðurstöður:
Tæplega 90% þátttakenda voru sammála um að norræn matvælakerfi þurfi að breytast til að hægt sé að ná settum markmiðum um sjálfbærni
Helmingi þátttakenda fannst leiðin að sjálfbærni óljós og jafnframt umdeild
88% þátttakenda töldu best að Norðurlöndin vinni saman að því að takast á við sameiginlegar áskoranir í matvælakerfinu
Norðlenska sjónvarpsstöðin N4 sýnir vikulega umræðuþætti um byggðamál á Landsbyggðunum sem heita einfaldlega Landsbyggðir. Í þætti vikunnar var rætt við Odd Má Gunnarsson, forstjóra Matís.
Í sjónvarpsþættinum ræddi Karl Eskil Pálsson, þáttarstjórnandi, við Odd Má um starfsemi Matís á landsbyggðunum en reknar eru starfsstöðvar á Akureyri, Ísafirði og í Neskaupsstað. Þeir létu þó ekki þar við sitja í umræðunum heldur fóru um víðan völl og ræddu verkefnin, rekstrargrundvöllinn, þekkinguna sem hefur myndast við rannsóknarstörf í gegnum árin og þau fjölmörgu tækifæri sem liggja í matvælaframleiðslu og -iðnaði á Íslandi í framtíðinni.
Hægt er að horfa á þáttinn í heild sinni á vefsíðu sjónvarpsstöðvarinnar N4 hér: Spilari – N4
