Matís
Vert er að minnast á að í útgáfu þessara ritrýnda vísindarits eru hvorki fleiri né færri en þrjár greinar eftir vísindamenn Matís. Leiða má líkum að því að það sé einsdæmi að svo margar greinar komi frá sama fyrirtæki/stofnun í einni og sömu útgáfunni af ritrýndu fagriti.
Nánari upplýsingar veitir Emilía Martinsdóttir, emilia.martinsdottir@matis.is.
Til þess að svo megi verða verða markaðsleiðir fyrir afurðir að vera til staðar og tryggar.
Tæknileg markmið voru í fyrsta lagi þau að þróa kælingar- og geymsluaðferð fyrir fersk flök sem viðheldur ljósroðleitum blæ og ferskeika flaka og í öðru lagi að þróa vinnsluaðferð fyrir saltaða afurð fyrir Spánarmarkað.
Verkefnisstjóri var Emilía Martinsdóttir, Matís ohf.
Markmið verkefnisins var að þróa framleiðsluvörur sem gera eldi á hvítfisknum tilapia í lokaðri eldisstöð sem nýtir kælivatn frá stórri gufuafls virkjun hagkvæmt hérlendis. Til þess að svo megi verða verða markaðsleiðir fyrir afurðir að vera til staðar og tryggar.
Tæknileg markmið voru í fyrsta lagi þau að þróa kælingar- og geymsluaðferð fyrir fersk flök sem viðheldur ljósroðleitum blæ og ferskeika flaka og í öðru lagi að þróa vinnsluaðferð fyrir saltaða afurð fyrir Spánarmarkað. Nílartilapía (Oreochromis niloticus) var alin í endurnýtanlegu vatnshringrásarkerfi og flökuð og pökkuð í 100% lofti og loftskiptum pakkningum fyrir geymslu við 1˚C og -1˚C. Niðurstöður skynmats og örverutalninga sýndu að flök sem pakkað var í lofti höfðu geymsluþol 13-15 daga við 1˚C og 20 daga við -1˚C. Í flökum í loftskiptum pakkningum var heildarfjöldi örvera mjög lítill eftir 27 daga geymslu bæði við 1˚C og -1˚C. Samt sem áður höfðu loftskiptar aðstæður slæm áhrif á lit flaka skömmu eftir pökkun en litur flaka hefur veruleg áhrif á val kaupenda. Bestu geymsluaðstæður fyrir tilapíuflök er pökkun í lofti og geymsla við stöðugt lágt hitastig -1°C. Könnuð voru áhrif sprautunar og pæklunar á nýtingu, geymsluþol og eiginleika tilapiuflaka. Framleiddir voru þrír afurðaflokkar: kældar afurðir, frystar afurðir (með óverulegum breytingum á saltinnihaldi) og léttsaltaðar, frystar afurðir. Nýting jókst við sprautun og pæklun, verulegur munur var á þyngdarbreytingum á frystum flökum og léttsöltuðum flökum vegna mismunar í saltinnihaldi þessara tveggja afurðaflokka.
Tilapia frá Kanada og Kína var notuð í fyrstu tilraunir verkefnisins. Tilapiueldi hófst á Íslandi í byrjun verkefnistímans eftir að gerð hafði verið úttekt á þeim stofnum sem tiltækir eru, því mikilvægt er að hafa góðan eldisstofn. Valinn var stofn sem er ræktaður í stöðinni North American Tilapia INC. (NATI) í Kanada. Tilraunastöðin var gangsett 15. maí 2008 þegar seiðin komu til landsins. Seiðin voru komin í sláturstærð í nóvember 2008 og var fiskurinn nýttur til tilrauna eftir það. Þær niðurstöður að hægt var að ná geymsluþoil allt að 20 daga við stöðugt lágt hitastig í geymslu og að ekki varð teljandi breyting á rauðum lit holdmegin í flaki á því tímabil gefa möguleika bæði á að bæði senda vöruna sem fersk, undirkæld flök með skipi á Evrópumarkað einnig til USA. Samhliða þessu rannsóknaverkefni hefur verið lögð mikil vinna í hagkvæmnisathuganir og vinnu við viðskiptaáætlanir og samskipti við væntanlega fjárfesta og samstarfsaðila á markaðssviði. Verið er að leggja lokahönd á viðskiptaáætlun.
Listi yfir afrakstur verkefnisins, sem og skýrslur, greinar og handrit.
Tilraunaskýrsla 1 – Tilapia fillets protein injection Cyprian Ogombe-september 2008
Tilraunaskýrsla 2 – Preliminary shelf life studies of iced Canadian tilapia (Oreochromis niloticus) Cyprian Ogombe – ágúst 2008
Úttskrifaður nemandi í matvælafræði við Háskóla Íslands Cyprian Ogombe Odoli frá Kenya fyrrum nemandi við Sjávarútvegsskóla Sameinuðu þjóðanna (UNU) lauk prófi í júni 2009. Meistaraprófsritgerð: Optimal storage conditions for fresh farmed tilapia (Oreochromis niloticus) fillets.
Veggspjald á TAFT 2009 ráðstefnunni í Kaupmannahöfn. 3rd Joint Trans-Atlantic Fisheries Technology Conference Copenhagen, 15-18 September 2009 – „Arctic“ tilapia (Oreochromis niloticus): Optimal storage and transport conditions for fillets. Emilía Martinsdóttir, Cyprian Ogombe Odoli, Hélène L. Lauzon, Kolbrún Sveinsdóttir, Hannes Magnússon, Sigurjón Arason og Ragnar Jóhannsson. Veggspjaldið hlaut verðlaun sem besta veggspjald ráðstefnunnar.
Skýrsla Matís 39-09. Sprautun og pæklun tilapíuflaka. Kristín Anna Þórarinsdóttir, Kolbrún Sveinsdóttir, Þóra Valsdóttir, Irek Klonowski, Aðalheiður Ólafsdóttir, Hannes Magnússon, Arnljótur Bjarki Bergsson, Ragnar Jóhannsson, Emilía Martinsdóttir (lokuð). Skýrsluágrip.
Skýrlsa Matís 38-09. Optimal storage conditions for fresh farmed tilapia (Oreochromis niloticus) fillets. Emilía Martinsdóttir, Cyprian Ogombe Odoli, Hélène L. Lauzon, Kolbrún Sveinsdóttir, Hannes Magnússon, Sigurjón Arason and Ragnar Jóhannsson (opin).
Birtar verða tvær vísindagreinar úr efninu og liggur fyrir handrit að annarri þeirra.
Nánari upplýsingar veitir Emilía Martinsdóttir. emilia.martinsdottir@matis.is.
Fræðaþingið hefst með athöfn í Súlnasal Hótel Sögu kl. 13:00 fimmtudaginn 18. feb. Þar mun Jón Bjarnason, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra, setja þingið en í kjölfarið mun Þorsteinn Ingi Sigfússon hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands halda erindi um orkumál. Að því loknu mun Haraldur Benediktsson, formaður BÍ, fjalla um fæðuöryggi og íslenskan landbúnað.
Eftir sameiginlega dagskrá í Súlnasal skiptist þingið upp í nokkrar málstofur þar sem fjölbreytt efni er á dagskrá. Þar má nefna sjálfbæra orkuvinnslu og nýsköpun í matvælavinnslu. Á föstudeginum heldur þingið áfram og hefst kl. 9:00 í fundarsölum Hótel Sögu. Þá verður m.a. þingað um erfðir, aðbúnað búfjár og vistfræði. Samhliða fyrirlestrum er veggspjaldasýning.
Fræðaþing landbúnaðarins er haldið árlega en að því standa Bændasamtök Íslands, Landgræðslan, Veiðimálastofnun, Skógrækt ríkisins, Matvælastofnun, Landbúnaðarháskóli Íslands, Hólaskóli – Háskólinn á Hólum, Hagþjónusta landbúnaðarins og Matís.
Mikill meirihluti erinda, sem flutt verða á Fræðaþinginu, er gefinn út í sérstöku prentuðu hefti sem þátttakendur á þinginu geta fengið og er innifalið í þátttökugjaldinu. Ennfremur verða velflest erindanna aðgengileg í Greinasafni landbúnaðarins á landbunadur.is. Greinasafnið geymir stóran hluta landbúnaðarfagefnis sem gefið hefur verið út á liðnum árum.
Hægt er að nálgast umfjöllun og dagskrá Fræðaþings á vef Bændasamtakanna, www.bondi.is
.
Meðal athyglisverðra fyrirlestra má nefna:
– Möguleikar og hindranir í nýtingu lífrænna orkuauðlinda
– Ræktun orkujurta á bújörðum
– Hlývatnseldi á Íslandi
– Tækifæri í ylrækt í matvælaframleiðslu
– Þurrkað lambakjöt
– Íslenska kúakynið, viðhorf neytenda og varðveislukostnaður
– Skyldleiki norrænna hestakynja
– Vistkerfi heiðatjarna
– Þróunarfræðilegar breytingar við Mývatn
– o.m.fl.
Öllu áhugafólki um fagmál landbúnaðar og náttúruvísindi, þar með töldum bændum, býðst að sækja þingið meðan húsrúm leyfir. Hægt er að skrá þátttöku á Fræðaþingið á vefnum www.bondi.is. Ráðstefnugjald er kr. 10.000 (innifalið fundargögn og kaffi/te) en nemar fá ókeypis aðgang gegn framvísun nemendaskírteinis.
Nánari upplýsingar veita:
Gunnar Guðmundsson, Bændasamtökum Íslands, í síma 563-0333 og 896-1073 eða á netfangið gg@bondi.is.
Tjörvi Bjarnason, Bændasamtökum Íslands, í síma 563-0332 og 862-3412 eða á netfangið tjorvi@bondi.is
Söl hafa verið nýtt á Íslandi frá landnámi. Sölvatekja var langmest sunnan- og vestanlands. Mjög mikil verslun var með sölin bæði frá Suðurlandi, Faxaflóasvæðinu og Breiðafirði. Neysla á sölvum hefur haldist fram á daginn í dag, en er aðeins brot af því sem áður var. Söl hafa vafalítið haft góð áhrif á heilsu þjóðarinnar, ásamt ætihvönn, fjallagrösum og skarfakáli. Eiginleikar sölvanna hafa lítið verið rannsakaðir t.d. næringargildi eða hæfileg verkun.
Íslensk hollusta ehf (áður Hollusta úr hafinu ehf) hefur verkað og selt söl undanfarin ár bæði fyrir innlendan markað og flutt svolítið út. Félagið hóf þróun á kryddlegnum sölvum árið 2006. Viðbrögð við vörunni hafa sýnt að um sérstaka og mjög áhugaverða vöru er að ræða. Kryddlegin söl voru fyrst kynnt á sýningunni Matur 2006. Síðan þá hefur varan verið seld í litlu magni til hótela og veitingahúsa. Þá hefur hún verið kynnt og seld á vörusýningu í Fífunni 2007 og á útimörkuðum undanfarin ár. Á kynningum hafa 80-90% þeirra sem prófuðu hana verið mjög hrifnir af henni.
Íslensk hollusta ehf. fékk Matís til samstarfs við sig til að ljúka vöruþróun á kryddlegnu sölvunum og styrk frá AVS til þess. Gerðar voru prófanir á marineringu í nokkrum algengum efnum þ.e. olíu, soja-sósu, ediki, mysu og saltpækli. Marienering svipuð því sem Íslensk hollusta ehf hafði notað reyndist best, en prófanir sýndu að verulega var hægt að bæta vinnsluferlið til að besta vöruna með tilliti til útlits, bragðs og geymsluþols. Kryddlegin söl eru nú áhugaverð vara með fallegt útlit og gómsætt bragð. Áhugavert verður að sjá hvernig markaðurinn tekur við þessari nýjung.
Íslensk hollusta ehf. (áður Hollusta úr hafinu ehf.) var stofnuð 2005. Félagið framleiðir ýmsar alíslenskar hollustuvörur, sem seldar eru á íslenskum heilsumarkaði, í ferðamannaverslunum og til innlendra og erlendra hótela og veitingahúsa. Í haust hlaut félagið viðurkenningu úr Verðlaunasjóði samtaka iðnaðarins, sjóði Kristjáns Friðrikssonar í Últímu, fyrir frumlegar nýstárlegar, alíslenskar vörur.
Nánari upplýsingar um verkefnið má fá hjá Eyjólfi Friðgeirssyni, hollustaurhafinu@simnet.is og Þóra Valsdóttir, thora.valsdottir@matis.is.
Ákveðið hefur verið að stofna Sjávarútvegsráðstefnan ehf. Stofnfundur félagsins verður haldinn þann 19. febrúar klukkan 15:30 í Verbúðinni – Víkin, Sjóminjasafninu í Reykjavík, Grandagarði 8, 101 Reykjavík. Allir þeir sem láta sig málefni sjávarútvegsins varða eru hvattir til að gerast hluthafar. Félagið er ekki hagsmunasamtök einstakra hópa og vinnur ekki að hagsmunagæslu. Hlutverk félagsins er að halda árlega sjávarútvegsráðstefnu og er tilgangur hennar að:
Hugmyndin að sjávarútvegsráðstefnunni er að skapa samskiptavettvang allra þeirra sem koma að sjávarútvegi á Íslandi. Innan þessa hóps eru þeir sem starfa við veiðar, eldi, frumvinnslu, framhaldsvinnslu, sölu og markaðssetningu, þjónustu og rannsóknir og þróun, einnig opinberir aðilar, kennarar og nemendur, fjölmiðlar og aðrir áhugamenn. Í dag eru ýmsar ráðstefnur og fundir innan sjávarútvegsins en þá yfirleitt tengt einstökum félögum, samtökum eða efni.
Markmið sjávarútvegsráðstefnunnar er að ná saman á einum stað þversniði af greininni til að vinna að framförum og sókn. Sjávarútvegsráðstefnan er vettvangur þar sem menn hittast, styrkja sambönd og samstarf í greininni. Á ráðstefnunni er fjallað um mikilvæg viðfangsefni á sviði sjávarútvegs og vonast er að hún verði uppspretta hugmynda og hvatning til góðra verka.
Allir er láta sig málefni sjávarútvegsins varða geta tekið þátt í stofnun félagsins og mætt á stofnfund. Þeir sem hafa áhuga að vera hluthafar en geta ekki mætt vinsamlega sendið tölvupóst til Guðbrands Sigurðssonar (gs@nyland.is) eða Valdimars Inga Gunnarssonar (valdimar@sjavarutvegur.is)
Sjávarútvegsráðstefnan 2010
Fyrsta sjávarútvegsráðstefnan verður haldin 6.–7. september 2010 á Grand Hótel í Reykjavík. Ráðstefnan verður með vefinn www.sjavarutvegsradstefnan.is þar sem hægt verður að sækja dagskrá og aðrar upplýsingar í framtíðinni. Til að tryggja að sem flestir geti sótt ráðstefnuna verða fengnir aðilar til að styrkja ráðstefnuna með að markmiði að halda þátttökugjaldi í hófi.
Meðal markmiða var að bera saman kæligetu mismunandi ísmiðla, kæliaðferðir við vinnslu, áhrif mismunandi umbúða fyrir pökkun afurða og mismunandi flutningsleiðir (skip og flug) og áhrif bættrar hitastigsstýringar við flutning kældra afurða. Verkefnið er styrkt af AVS og Tækniþróunarsjóði Rannís. Samstarfsaðilar Matís í verkefninu eru Brim hf., Eimskip hf., Icelandair Cargo, Optimar á Íslandi ehf., Samherji hf., Samskip hf., Skaginn hf. og Tros. Verkefnið var einnig unnið samhliða Evrópuverkefninu Chill-on, sem styrkt er af 6. rammagerð Evrópusambandsins.
Rannsóknir á niðurkælingarhraða, geymsluhitastigi, hagkvæmni og orkunotkun við kælingu hráefnis gáfu vísbendingar um að besta verklag við kælingu á fiski sé að upphafleg niðurkæling um borð sé framkvæmd með vökvaís. Hinsvegar er æskilegast að geyma hráefnið til lengri tíma í hefðbundnum ís, einkum með tilliti til saltupptöku fiskvöðvans og örveruvaxtar.
Kæling afurða í vinnslu er einnig afar mikilvæg því hún lágmarkar kæliþörf eftir að afurðir eru komnar í umbúðir. Skýringin á því er að einangrun umbúða getur hægt verulega á kælihraða þó að umhverfi sé við rétt hitastig. Kæling við vinnslu er því algert grundvallaratriði til að viðhalda ferskleikanum sem best og lengja geymsluþol við slíkar aðstæður. Í þessu sambandi næst bestur árangur með roðkælingu flaka. Roðkæling á flökum úr fersku hráefni getur lengt ferskleikatíma og geymsluþol um 25% miðað við bestu geymsluaðstæður (-1°C).Vökvakæling hefur minni áhrif á lengingu ferskleikatímans og getur jafnvel verið varasöm vegna hættu á krossmengun. Til að mynda er mjög mikilvægt að forðast vinnslu á eldra hráefni á undan nýrra hráefni við dagsframleiðslu til að lágmarka mengun flaka. Mengun flaka af völdum skemmdarörvera getur leitt til hraðari ferskleikarýrnunar og styttingar á geymsluþoli. Ef góðir framleiðsluhættir eru tryggðir, mengun haldið í lágmarki, t.d. með fullnægjandi endurnýjun á vökva og kælingu afurða, á vökvakæling að geta skilað góðum árangri. Verðmætaaukning fiskafurða getur náðst með því að framfylgja þessum ábendingum og velja flutningsleiðir sem lágmarka hitasveiflur snemma á líftíma vörunnar til að viðhalda ferskleikanum sem lengst.
Hitastig í flug- og skipaflutningi ferskra þorskhnakka var kortlagt í febrúar og mars 2009 frá Norðurlandi til Bremerhaven í Þýskalandi. Notaðir voru frauðplastkassar sem tóku hver um sig 5 kg af hnökkum. Hitasíritar voru notaðir til að fylgjast með vöru- og umhverfishita og rakasíritar mældu raka í umhverfinu. Niðurstöður sýndu fram á mjög góða hitastýringu í skipaflutningnum. Fyrstu vísbendingar á samanburði milli flutnings með flugi og skipi sýndu svipað heildargeymsluþol í dögum frá veiði hvor aðferðin sem var notuð. Í flugi eru meiri hitasveiflur en styttri tími frá framleiðanda á markað. Umbúðir og tími við hækkun hitastigs skipta hér verulegu máli.
Samanburðarannsóknir á einangrunargildi tvenns konar pakkninga fyrir ferskan fisk, þ.e. bylgjuplasts og frauðplasts, hafa leitt í ljós yfirburði frauðplastsins í þessu tilliti. Mikilvægi einangrunarpakkninga er þó minna þegar um heilar brettastæður er að ræða frekar en staka kassa. Ef afurð er ekki vel forkæld fyrir pökkun er minni einangrun reyndar eftirsóknarverð en þá verður að tryggja að hitastýringin í flutningsferlinu sé mjög góð.
Ekki er óalgengt að afurðum sé gaspakkað erlendis þar sem líftími vöru er miðaður við pökkunardag. Því voru könnuð áhrif gaspökkunar og undirkælingar á geymsluþol þorskflaka úr misfersku hráefni. Álykta má af tilrauninni að mjög takmarkaður ávinningur sé af gaspökkun og undirkælingu ef hráefnið er gamalt. Hinsvegar, ef nýveiddum flökum er gaspakkað og þau geymd við bestu aðstæður í undirkælingu má ná fram mun lengra ferskleikatímabili og geymsluþoli og þar með mun verðmætari afurð heldur en með hefðbundinni pökkun.
Gæta þarf að verklagi og umgengni um hráefni og fisk og gera þarf átak í meðhöndlun, vinnslu og flutningi fiskafurða til að tryggja betri gæði og verðmætari vörur. Þó að aukin gæði skili ekki alltaf meiri verðmætum strax, munu aukin gæði skila meiri árangri til framtíðar litið og eru miklir markaðslegir hagsmunir í húfi fyrir þjóðina. Ekki veitir af að byggja upp og styrkja ímynd Íslands og íslenskra afurða á þessum tímum.
Unnið er nú að uppsetningu hagnýtra leiðbeininga á veraldarvefnum fyrir kælingu og meðhöndlun á fiski á öllum stigum virðiskeðjunnar frá miðum á markað. Leiðbeiningarnar byggja á þeim rannsóknum sem framkvæmdar hafa verið innan kæliverkefnanna Chill-on, Hermun kæliferla og Kælibót, auk annarra rannsókna. Niðurstöðum tilrauna verður miðlað á þann hátt að fyrirtæki geti auðveldlega hagnýtt sér upplýsingar og séu fljót að greina ný tækifæri til að bæta innanhúsferla. Upplýsingarnar verða því settar fram á einfaldan og myndrænan hátt. Vísað verður í ítarefni sem aðgengilegt verður á rafrænu formi fyrir þá sem vilja meiri og dýpri upplýsingar.
Til að byrja með verður mest áhersla lögð á vinnslu á bolfiski (þorski) í kældar afurðir en stefnt er að frekari uppbyggingu þar sem teknar verða inn fleiri fisktegundir og önnur matvæli og fleiri afurðaflokkar.
Nánari upplýsingar veitir María Guðjónsdóttir, maria.gudjonsdottir@matis.is.
Eins og áður má gera ráð fyrir mikilli þáttöku meðal nemenda þetta árið. Eru Framadagar því kjörin vettvangur fyrir fyrirtæki til að ná til framtíðar starfskrafta þjóðarinnar með því að kynna sig og sína starfsemi og ná þannig fram ákveðnu forskoti á samkeppnis aðila í kappinu um hæfasta starfsfólkið.
Nánari upplýsingar má fá á www.framadagar.is og hjá Jóni Hauki Arnarsyni, jon.h.arnarson@matis.is eða Steinari B. Aðalbjörnssyni, steinar.b.adalbjornsson@matis.is.
Fundurinn var hluti af verkefninu HerMix sem styrkt er af Ag-Fisk sjóðnum. Þátttakendur í verkefninu eru frá 7 stöðum.
Markmið verkefnisins er að geta aðgreint síldastofna í Norður-Atlandshafi með erfðafræðilegum aðferðum og kanna breytileika í efna- og vinnslueiginleikum afurðarinnar.
Nánari upplýsingar veitir Sigríður Hjörleifsdóttir, sigridur.hjorleifsdottir@matis.is.
Nánari upplýsingar um verkefnið má finna hér.
Tengiliður
Yfirverkfræðingur
sigurjon.arason@matis.is
Skýrsla þessi er unnin fyrir sjávarútvegs- og landbúnaðarráðuneytið; og er hún aðallega hugsuð sem innlegg í vinnu ráðuneytisins við endurskoðun á stefnu varðandi nýtingu sjávarafla. Skipta má efni skýrslunnar upp í tvo meginþætti þ.s. í fyrri hlutanum er tekið stöðumat á nýtingu og verðmætasköpun þorskafla m.t.t. sjófrystingar, landvinnslu og gámaútflutnings; en í seinni hlutanum er reynt að bera kennsl á hvar helstu sóknarfæri eru til bættrar nýtingar og aukinnar verðmætasköpunar á bolfisksafla landsmanna. Við gagnaöflun var aðallega leitað í afla- og ráðstöfunarskýrslur Fiskistofu og útflutningsgögn Hagstofunnar fyrir árin 2007 og 2008. Þar sem Fiskistofa og Hagstofan eru enn að safna gögnum fyrir árið 2009 þótti ekki tímabært að kanna nýtingu og verðmætasköpun eftir vinnsluleiðum fyrir 2009; skýrsluhöfundar mælast þó til að það verði gert um leið og öll gögn liggja fyrir. Árið 2008 veiddu íslensk skip um 151 þúsund tonn af þorski (127 þúsund tonn slægt) sem úr voru unnin 90 þúsund tonn af afurðum að verðmæti 59,5 milljarðar króna (fob). Um 75% aflans fór til landvinnslu, 20% var sjófryst og rúmlega 5% var flutt út óunnið í gámum. Gögnin sýna að verulegur munur var á nýtingatölum í landvinnslu og sjóvinnslu þ.s. flakanýting, hausanýting og nýting á aukaafurðum var umtalsvert lakari hjá frystitogaraflotanum. Gróft áætlað var nýting í landvinnslu um 72% (massahlutfall hráefnis og afurða miðað við slægt með haus) á móti um 44% í sjófrystingu. Ýmsar ástæður kunna að liggja að baki þeirri staðreynd að nýting afla af frystiskipum sé mun lakari en í landvinnslu, en þó má ljóst vera að umtalsverð sóknarfæri séu fólgin í að auka nýtingu hjá frystitogaraflotanum. Sem dæmi um hvar hægt væri að auka nýtingu má t.d. nefna að hausanýting hjá flakafrystitogurum er almennt 35,5%, en í flakavinnslu í landi er hún 22- 30%; og yfirdrifinn meirihluti togaranna sér þess þar að auki ekki fært að koma með hausana í land. Einnig bendir ýmislegt til að unnt væri að koma með meira af öðrum aukaafurðum í land en nú er gert t.d. afskurð, marning, lifur, hrogn, svil o.fl. Mikið hefur áunnist varðandi nýtingu í landvinnslu á undanförnum misserum en þó eru enn til staðar tækifæri til úrbóta. Mest framþróun í bættri nýtingu hefur orðið í vinnslu á þorskafurðum, en nýting á aukaafurðum í vinnslu á öðrum tegundum hefur ekki náð að fylgja þar eftir, enda eftir mestu að slægjast í þorskinum. Ánægjuleg þróun hefur t.d. orðið á síðustu þrem árum í niðursuðu á lifur, sem hefur tvöfaldast í magni frá 2006-2009. Mjög mikið magn af fiski er flutt út óunnið í gámum á ári hverju, en hátt fiskverð á mörkuðunum í Bretlandi og Þýskalandi gerir það að verkum að útgerðamenn sjá meiri hagnaðarvon í því að senda fiskinn úr landi en að selja hann til vinnslu innanlands. Hægt er að auka útflutningsverðmæti hluta þessa afla með því að vinna hann hér heima. Þrátt fyrir að bætt nýting sé mikilvæg má ekki gleyma því að magn og gæði fara ekki alltaf saman, því er ekki síður mikilvægt að hámarka hlutfall afurða sem fara í dýrustu afurðaflokkana. Til að það sé hægt þarf að tryggja rétta meðferð og ferlastýringu í gegnum alla virðiskeðjuna þar sem gæði eru hámörkuð á öllum stigum veiða, vinnslu og flutninga.
Áhersla var lögð á að kanna magn trans-fitusýra í unnum matvælum og því voru tekin sýni af borðsmjörlíki, bökunarvörum, djúpsteikingarfeiti, mat frá skyndibitastöðum, ís, kexi, snakki og sælgæti.
Í næringarráðleggingum er mælt með því að fólk borði eins lítið af trans-fitusýrum úr iðnaðarhráefni og hægt er. Einnig er mælt með því að takmarka neyslu á mettuðum fitusýrum. Með þessu móti er hægt að draga úr líkum á hjartasjúkdómum. Skortur hefur verið á upplýsingum um trans-fitusýrur í matvælum á íslenskum markaði en nú hefur að nokkru leyti verið bætt úr því.
Stór rannsókn var gerð á fitusýrum í öllum flokkum matvæla á íslenskum markaði árið 1995. Niðurstöðurnar nú sýna að hlutfall trans-fitusýra fyrir nær öll matvælin er lægra en áður var.
Í öllum flokkum matvara greindust a.m.k. sum sýnanna með litlu sem engu af trans-fitusýrum og er það mikil breyting frá því sem verið hefur. Til dæmis var nær ekkert af trans-fitusýrum í þeim tegundum af kexi sem teknar voru til skoðunar. Þetta sýnir að matvælaiðnaðurinn hefur fundið leiðir til að framleiða afurðir án trans-fitusýra. Það greindist þó talsvert af trans- fitusýrum í nokkrum sýnum af smjörlíki, bökunarvörum, ís og poppkorni. Ljóst er að framleiðendur geta endurbætt þessar vörur og losað þær við trans-fitusýrur. Niðurstöðurnar eru í samræmi við það að víða erlendis hefur náðst góður árangur við að draga úr trans-fitusýrum í matvælum.
Niðurstöður fitusýrugreininganna eru teknar saman fyrir fitusýruflokka í töflu á næstu síðu.
Helstu niðurstöður mælinganna voru:
a. Hlutfall trans-fitusýra í þeim matvælum, sem greind voru, hafði almennt lækkað frá árinu 1995 en þá var gerð stór rannsókn á fitusýrum í íslenskum matvælum.
b. Í sýnum af kexi var mjög lítið af trans-fitusýrum (undir 0,8% af fitusýrum). Í sýnum af sælgæti var lítið af trans-fitusýrum (undir 2% af fitusýrum). Í sýnum af mat frá skyndibitastöðum voru trans-fitusýrur undir 3,5% af fitusýrum.
c. Í sýnum af borðsmjörlíki, bökunarvörum, jurtaís, smjörlíki og snakki voru matvörur frá sumum framleiðendum með mikið af trans-fitusýrum en í sýnum frá öðrum framleiðendum var magn þessara fitusýra óverulegt. Þetta sýnir að vel er framkvæmanlegt að framleiða þessi matvæli án trans-fitusýra.
d. Merkingar á umbúðum stóðust ekki í öllum tilfellum fyrir þær vörur sem voru til skoðunar. Umbúðir fyrir eitt kexsýnið bentu til þess að trans-fitusýrur væru í kexinu þar sem tilgreind var jurtafeiti hert að hluta. Það reyndist hins vegar ekki rétt, kexið var laust við trans fitusýrur.
Í Danmörku er hámarksgildi fyrir transfitusýrur úr iðnaðarhráefni 2% af öllum fitusýrum. Hlutfallið er undir þessum mörkum fyrir 27 vörumerki og tegundir safnsýna af alls 42 eða 64% af öllum vörumerkjunum og tegundum safnsýna.
Rétt er að benda á að þótt transfitusýrum sé útrýmt úr ákveðnum fæðutegundum þá er ennþá sá möguleiki fyrir hendi að varan innihaldi mettaða fitu og það ef til vill í miklu magni.
Þótt magn trans-fitusýra sé almennt ekki merkt á umbúðir matvæla geta neytendur samt dregið vissar ályktanir af innihaldslýsingum. Ef jurtaolía er eina fituhráefnið má reikna með að matvælið innihaldi ekki trans-fitusýrur og tekist hafi að halda mettuðum fitusýrum í lágmarki. Sérstaklega ætti að huga að þessu í innihaldslýsingum fyrir brauð, kökur og kex. Hafa þarf í huga að kókosfeiti og pálmafeiti eru harðar feitmetistegundir úr jurtaríkinu og innihalda mikið af mettuðum fitusýrum. Ef fita hert að hluta (partially hydrogenated) kemur fyrir í innihaldslýsingu má gera ráð fyrir trans-fitusýrum. Hert fita er hins vegar ekki sönnun þess að trans-fitusýrur séu í vörunni en gera þarf ráð fyrir talsverðu af mettuðum fitusýrum.
Heildarniðurstöður úr ofangreindri rannsókn munu innan tíðar birtast í ÍSGEM gagnagrunninum.
Nánari upplýsingar veitir Ólafur Reykdal, olafur.reykdal@matis.is.
Niðurstöður fitusýrugreininga á matvælum 2008 og 2009 (pdf skjal).