Höfundur: Ísey Dís Hávarsdóttir

Jónas R. Viðarsson, sviðsstjóri verðmætasköpunar hjá Matís, var með erindi hjá Þekkingarsetrinu í Vestmannaeyjum 25. febrúar síðastliðinn sem bar titilinn „Áskoranir og árangur Íslendinga í frekari vinnslu og fullvinnslu sjávarafurða til útflutnings frá Íslandi“. 

Í erindinu fjallaði Jónas um þróun í fiskvinnslu á Íslandi og leitaðist við að svara þeirri spurningu hvort að íslensk fyrirtæki geti nálgast neytendur í meiri mæli en hingað til eða hvort þau séu dæmd til að vera fyrst og fremst hráefnisframleiðendur fyrir erlenda aðila. Jónas tók nokkur dæmi um verð á útfluttum afurðum frá Íslandi og síðan fullunnum vörum út úr búð. Hann fór yfir magn af óunnum- eða lítið unnum fiski sem flutt var út frá Íslandi árið 2020. Einnig tók Jónas nokkur dæmi um útflutningstilraunir Íslendinga á fullunnu sjávarfangi og velti upp ýmsum ástæðum sem mögulega gætu skýrt út hvers vegna fullvinnsla á Íslandi er ekki meiri en hún er. Hann velti upp ýmsum þáttum sem mögulegum ástæðum fyrir því af hverju fullvinnsla er ekki meiri hér á landi. Að auki voru svo tekin dæmi um framleiðslueiningar erlendis sem eru í eigu Íslendinga, þar sem verksmiðjurnar eru í flestum tilvikum nálægt mörkuðunum.

Í lok erindis síns fjallaði Jónas stuttlega um nokkur vel valin sjávarútvegstengd rannsóknar- og nýsköpunarverkefni sem Matís hefur komið að, tengd frekari vinnslu eða fullvinnslu. Bæði verkefni sem hafa skilað góðum árangri, sem og nokkur sem hafa ekki skilað því sem að var stefnt. Jónas ræddi mikilvægi þess að rýna bæði í verkefni sem hefðu gengið vel sem og verkefni sem hefðu ekki gengið upp.

Upptöku af erindinu og glærurnar má nálgast á heimasíðu Þekkingarsetursins í Vestmannaeyjum hér.  

Um þessar mundir má finna fjölbreyttar umfjallanir og líflegar umræður um geitfjárrækt á ýmsum frétta- og samfélagsmiðlum. Kveikjan að þessu var umsögn með höfnun sem barst umsækjanda í Matvælasjóð en sá var eini umsækjandinn úr hópi geitfjárræktenda á Íslandi. Umsögnin hefur fengið töluverða athygli vegna þess að hún þykir bera merki um fordóma og fáfræði umsagnaraðila á stöðu geitfjárræktarinnar hér á landi í dag.  

Geitfjárræktarfélag Íslands hefur verið starfrækt í 30 ár en hlutverk félagsins er að stuðla að verndun og ræktun íslenska geitfjárstofnsins og leita leiða til að bæta nýtingu og auka verðmæti geitaafurða. Íslenski geitastofninn telst vera í útrýmingarhættu þar sem aðeins tæplega 1500 gripir eru til. Riða sem kom upp í Skagafirði síðasta haust tók sinn toll af stofninum auk þess sem sauðfjárveikivarnarlínur gilda einnig fyrir geitfé. Töluverð skyldleikaræktun hefur verið í stofninum en það hefur áhættu í för með sér fyrir framtíð stofnsins. Því er mikilvægt að fjölga í stofninum og ein lykil forsenda fyrir því er að þróa sem flestar geitfjárafurðir.Matís hefur unnið að allnokkrum verkefnum með félaginu en þau hafa öll haft það að markmiði að kanna, eða þróa gæði og nýtingarmöguleika geitfjárafurða og miðla upplýsingum um þetta efni til geitfjárbænda og almennings. Lykilniðurstaðan er að afurðir íslenskra geita henta ágætlega í fjölbreytt matvæli sem eru holl og hafa margvíslega sérstöðu. Hjá Matís voru teknir saman einblöðungar um þetta efni, t.d. einblöðungur um gæði geitfjárafurða í alls kyns matvæli. Einnig hafa verið gefnar út skýrslur um geitfjárafurðir, til dæmis um næringargildi geitfjárafurða og sérstöðu afurða íslenskra geita með áherslu á þá ótal möguleika sem eru á vöruþróun og framleiðslu.

Þegar fjallað er um geitfjárafurðir er um fjölmargar athyglisverðar afurðir að ræða. Mjólkurafurðir, kjötafurðir, stökur (gærur), skinn og garn eru meðal þeirra og hafa sumar afurðir náð vinsældum víða um heim. Sem dæmi má nefna að geitaostur þykir sérstakt ljúfmeti í mörgum löndum og hefur einnig rutt sér til rúms hérlendis, á Ítalíu er geitamjólkurís vinsæll og í Póllandi er sælgæti framleitt úr geitamjólk. Geiturnar sjálfar gefa svo fjölmörg tækifæri í ferðaþjónustu enda eru þær þekktar fyrir uppátækjasemi og sérstakt útlit. Tískuvörugeirinn getur að auki unnið úr afurðum geita, bæði fatnað og muni.

Ljóst er að afurðir íslenskra geita henta vel í matvæli sem og í ýmsa verðmætasköpun. Fullt tilefni er til að halda rannsókna-, hugmynda- og þróunarvinnu á fjölbreyttum afurðum áfram, bæði í náinni og fjarlægri framtíð.

Á dögunum kom út heldur óhefðbundin matreiðslubók á vegum Norrænu Ráðherranefndarinnar sem Matís hafði aðkomu að. Í bókinni sem ber heitið Matreiðslubók fyrir kerfisbreytingar – Norrænar nýsköpunaraðferðir fyrir sjálfbær matvælakerfi er rætt um mikilvægar kerfisbreytingar sem þurfa að eiga sér stað til að greiða fyrir nýsköpun í matvælakerfum svo við getum tekist á við þær samfélagslegu áskoranir sem heimurinn stendur frammi fyrir. 

Bókin inniheldur leiðbeiningar og nokkurs konar innihaldsefni eins og hefðbundin matreiðslubók, til dæmis sniðmát fyrir þróun inngripa, leiðbeiningar um hvernig má taka fyrstu skrefin og dæmisögur um þverfagleg verkefni. Þessi innihaldsefni má svo nýta til þess að útbúa sérsniðnar uppskriftir að breytingum og bætingum.

Matreiðslubókin er aðallega ætluð fyrir nýsköpunarstofnanir í hverju landi fyrir sig. Með inntaki hennar er eindregið hvatt til þess að teknar verði markvissar ákvarðanir í nýsköpunarumhverfinu um að efla matvælakerfi allra svæða sem hagnist fólki, samfélögum og jörðinni í heild. Bókin varpar einnig ljósi á það hvernig einstaklingar, frumkvöðlar og rannsakendur úr grasrótinni geta haft áhrif á kerfið í heild sinni. 

Bókina á finna á Pdf. formi hér: Cookbook for systems change – Nordic innovation strategies for sustainable food systems

Hjá Matís er starfrækt svokölluð matarsmiðja. Matarsmiðjan er í raun eldhús og vinnsluaðstaða með fjölbreyttum búnaði, tækjum og áhöldum til taks þannig að mögulegt er að stunda margvíslega matvælavinnslu í aðstöðunni. Vinnslan getur farið fram að því gefnu að hún hafi fengið tilskilin leyfi til rekstursins eða vottun.

Einn þeirra frumkvöðla sem unnið hefur að sínum verkefnum í Matarsmiðjunni er Eva Rún Jensdóttir hjá Cooking Harmony  

Fyrirtækið Cooking Harmony stofnaði Eva Rún, ásamt dóttur sinni, utan um framleiðslu sína á glúten- og laktósafríu bakkelsi og matvörum árið 2016. Hún var þó enginn nýgræðingur í því að elda og baka án þessara innihaldsefna. Hún hafði um langt skeið unnið markvisst að því að finna lausn við veikindum og ofnæmisviðbrögðum sem dóttir hennar fann fyrir. Hún var falin í bættu mataræði. Með bakgrunn í rekstri sá hún tækifæri í framleiðslu á bakkelsinu og matnum sem hún bjó til handa dóttur sinni og fjölskyldu, fyrst að fólk úr ýmsum áttum hafði áhuga á því að geta með einföldum hætti fengið góðan glúten- og laktósafrían mat. Eva nýtti sér ráðgjöf og aðstöðu í tilraunaeldhúsi Matís til að byrja með og færði framleiðsluna síðan yfir í eigið húsnæði.

Fyrst um sinn framleiddi hún aðallega bakkelsi sem var svo selt í stórum stíl í ýmsum bakaríum og á kaffihúsum. Margir kjósa sér glúten- og laktosafríar matvörur fram yfir annað af fúsum og frjálsum vilja en aðrir gera það samkvæmt læknisráði, til dæmis vegna fæðuóþols. Vörurnar frá Cooking Harmony gefa þó hinum „hefðbundnu“ og „venjulegu“ vörum ekkert eftir þegar kemur að bragði, áferð og gæðum. Allar vörur eru framleiddar á staðnum og unnar frá grunni úr hágæða hráefni til að tryggja að þær standist samanburðinn. Sem dæmi má nefna að þau framleiða sitt eigið smjör til að ná fram réttu bragði í krem á kökur og þegar gerðar eru karamellur og þess háttar góðgæti.

Eftir því sem vinsældir glúten- og laktósafrírra vara hafa aukist hefur Eva fært út kvíarnar um leið. Hún selur vörurnar sínar nú í ýmsum verslunum og það er hægt að kaupa brauð og bollur, tertur og smákökur frá Cooking Harmony víða. Nýlega opnaði hún veitingastað og kaffihús í Bæjarhrauni í Hafnarfirði auk þess sem hún er með veisluþjónustu þar sem boðið er upp á fjölbreytt veisluföng fyrir öll tilefni sem einnig eru, glúten-, laktósafrí og sumt er alveg mjólkurlaust og/eða vegan.

Nánari upplýsingar um Cooking Harmony má meðal annars finna á vefsíðu þeirra.  

Flutningar eru hafnir á starfsstöð Matís á Austurlandi. Þeir fjórir starfsmenn sem þar starfa eru um þessar mundir að flytja sig um set yfir í nýtt húsnæði sem hefur fengið nafnið Múlinn samvinnuhús en það var tekið í gagnið um áramót. 

Um er að ræða 900 fermetra húsnæði við Nesbakka í Neskaupsstað. Byggingin sem að hluta hýsti áður verslunarrými hefur fengið yfirhalningu og viðbyggingu sem rúmar fjölbreytta atvinnustarfsemi. Húsið skiptist í skrifstofuklasa sem fjölmörg fyrirtæki og stofnanir munu nýta sér auk þess sem sérhæfðar rannsóknarstofur og opin rými eru þarna undir sama þaki.

Matís kemur til með að nýta sér sérhæfða rannsóknarstofu fyrir örveru- og efnamælingar auk skrifstofurýmis.

Múlinn samvinnuhús er í eigu Samvinnufélags útgerðarmanna Neskaupstað eða SÚN og auk Matís eru nokkur þeirra fyrirtækja sem hafa tryggt sér aðstöðu í hús­inu Advania, Aust­ur­brú, Deloitte, Hafrannsóknastofnun, Nátt­úru­stofa Aust­ur­lands, Nox health, Origo, Rannsóknarstofa fyrir örveru- og efnamælingar, Stapi líf­eyr­is­sjóður og Trackwell.

Í dag 11. febrúar er alþjóðlegur dagur kvenna í vísindum. Það er því vel við hæfi að varpa ljósi á eina öfluga vísindakonu og kynna í leiðinni til leiks nýjan sviðsstjóra lýðheilsu og matvælaöryggis hjá Matís., Dr. Ástu Heiðrúnu E. Pétursdóttur.

Ásta Heiðrún útskrifaðist sem efnafræðingur frá Háskóla Íslands árið 2008 og hóf þá mastersnám í samstarfi við Matís og Háskóla Íslands, en verkefnið fólst í því að rannsaka mismunandi efnaform arsens í fiskimjöli.

Ásta Heiðrún hóf doktorsnám við Háskólann við Aberdeen haustið 2010 og lauk námi snemma árs 2014. Ásta sýndi fljótt hæfileika á rannsóknasviði og við miðlun upplýsinga. Hún fékk ýmsa styrki til að sækja ráðstefnur og viðburði víða um heim. Rannsóknir Ástu á meðan doktorsnámi stóð urðu að samsafni 6 ritrýnda greina og bókakafla sem birtust á meðan námi stóð og 3 greina sem birtust í kjölfar doktorsritgerðar. Rannsóknir Ástu sneru fyrst og fremst að því að þróa aðferðir til greininga á mismunandi efnaformum arsens. 

Síðastliðin ár hefur Ásta t.d. leitt evrópskt rannsóknaverkefni sem snýr að því að skoða metanlosun kúa eftir þörungagjöf og sömuleiðis er hún í forsvari fyrir eflingu öryggis í starfsumhverfi Matís.

Ásta er öflugur vísindamaður og mjög framarlega á sviði efnagreininga en hennar vinna hefur ekki einungis haft akademísk áhrif heldur einnig á reglugerðir og framkvæmd þeirra, auk þess sem rannsóknaniðurstöðunum hefur verið miðlað til mjög breiðs hóps og þannig náð til vísindamanna, hagaðila og almennings. Rannsóknaáhugi Ástu er sífellt að færast yfir á svið loftslagsmála sem er ein stærsta áskorun sem heimurinn stendur frammi fyrir.

33. árgangur tímaritsins Icelandic Agricultural Sciences fyrir árið 2020 kom út á dögunum og má finna í rafrænni útgáfu á ias.is. 

Tímaritið, sem áður hét Búvísindi, kemur út árlega hið minnsta og eru greinarnar sem þar birtast á ensku. Að þessu sinni birtust átta greinar um fjölbreytt efni sem allar snúa að lífvísindum auk ritstjórnargreinar þar sem mikilvægi þess að hafa vísindatímarit sem þetta opið og aðgengilegt fyrir almenning svo mögulegt sé að hagnýta upplýsingar sem safnast með rannsóknum. Greinarnar eru eftirfarandi:

• Snýkjudýr í hænsnum á Íslandi fyrr og nú
• Áhrif fituíblöndunar í fóður mjólkurkúa á nyt og efnainnihald mjólkur
• Ræktunarskipulag sauðfjár á Íslandi með áherslu á mæðraeiginleika
• Notkun fræslægju við uppgræðslu í mýrlendi. Samsætumælingar og áhrif jarðhitagass á mælda jarðvegsöndun á heitum svæðum á Suðurlandi
• Tengsl bakteríusamfélaga við jarðvegseginleika á Qinghai-Tibet hásléttunni
• Áhrif umhverfisþátta á árlegan vöxt (árhringjabreiddir) ilmbjarkar (Betula pubescens) og reyniviðar (Sorbus aucuparia) á Austurlandi
• Áhrif mismunandi beitarþunga sauðfjár á ungan lerkiskóg

Icelandic Agricultural Sciences er eina tímaritið á sviði lífvísinda á Íslandi sem uppfyllir kröfur fyrir alþjóðleg ritrýnd vísindatímarit samkvæmt stöðlum ISI (e.Institute of Scientific Information). Aðalritstjóri er Björn Þorsteinsson prófessor við Landbúnaðarháskóla Íslands en að útgáfunni standa Landbúnaðarháskóli Íslands, Rannsóknastöð Skógræktarinnar á Mógilsá, Hafrannsóknastofnun, rannsókna- og ráðsgjafastofnun hafs og vatna, Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði aðKeldum, Matís ohf, Landgræðslan og Ráðgjafamiðstöð Landbúnaðarins. 

Auglýst er eftir nema í mastersverkefni

Matís leiðir nýtt verkefni um bætt gæði, geymsluþol og minni sóun í virðiskeðju íslensks grænmetis, sem styrkt er af Matvælasjóði til eins árs.

Sóknarfæri eru í stærri markaðshlutdeild innanlands og útflutningi grænmetis. Hægt er að varðveita gæði grænmetisins sem er uppskorið hjá bændum betur með því að endurbæta alla virðiskeðjuna til neytenda, en til þess þarf samstillt átak. Tækifærin eru líka til staðar, sérstök ræktunarskilyrði á Íslandi og svalt loftslag bjóða upp á að viðhalda miklum gæðum uppskerunnar.

Við erum að leita að masternema í verkefnið, þar sem leggja á áherslu á rannsókn á geymsluþoli grænmetis. Verkefnið getur verið 60 eða 90 einingar.

Verkefnið verður bundið við eina eða fáar tegundir grænmetis og getur beinst að hermitilraunum til að spá fyrir um lengingu geymsluþols í þeim tilgangi að hámarka gæði og minnka sóun. Setja á fram tillögur um endurbætur á ferlum í virðiskeðju grænmetisins.

Verkefnið getur hafist núna strax í febrúar 2021. Umfang verkefnisins verður skilgreint í samræmi við einingafjölda (60 eða 90 eininga).

Í boði er styrkur að upphæð 1mkr sem er árangurstengdur.

Leiðbeinendur:

Ólafur Reykdal, Matís (olafurr@matis.is, símanr 4225098)

Dr Kolbrún Sveinsdóttir, Matís og HÍ (kolbrun@matis.is, símanr 4225079)

Prófessor Guðjón Þorkelsson, HÍ (gudjont@hi.is, símanr 4225040)

Frekari upplýsingar gefur:

Ólafur Reykdal

Netfang: olafurr@matis.is

Símanúmer: 4225098