Þann 17. nóvember sl. tók Skúli Halldórsson á Morgunblaðinu viðtal við Svein Margeirsson forstjóra Matís um framtíð íslensks sjávarútvegs. Víða var komið í þessu viðtali og meðal annars fjallað um spekileka á Íslandi vegna pólitískrar vitleysu.
Allar forsendur eru til að fullvinnsla ferskra sjávarafurða fari í auknum mæli fram hér á landi. Þetta segir Sveinn Margeirsson, forstjóri Matís. Fyrst þurfi þó að spyrja nokkurra lykilspurninga og svara þeim skýrt.
„Til dæmis þurfum við að spyrja okkur; erum við að selja hráefni eða erum við að selja sérvöru? Og erum við nógu öguð í virðiskeðjunni – í flutningakeðjunni?“ spyr Sveinn og heldur áfram:
„Nú kom nýr verslunaraðili, Costco, inn á íslenskan markað ekki alls fyrir löngu. Mikið hefur verið rætt um óvenju mikil gæði á vörum þar, einkum hvað varðar grænmeti og ávexti. En er einhver ástæða til að ætla að Costco fái betra grænmeti inn í sína virðiskeðju heldur en aðrir söluaðilar á Íslandi, ef við gefum okkur að þetta sé rétt? Ég tel að svo sé ekki,“ segir hann og bendir á þetta til dæmis um mikilvægi góðrar flutningakeðju.
„Matvælaframleiðslan er svo ótrúlega spennandi að þessu leyti – eðliseiginleikar vörunnar breytast eftir því hvernig hún er meðhöndluð. Það þýðir að ef þú ert virkilega agaður og ert búinn að innleiða aga í þína virðiskeðju, þá kemurðu vörunni til neytandans í því ástandi sem hann vill fá hana. Ef þig skortir aga, muntu alltaf lenda í gæðavandamálum.“
Þetta skipti einkum máli þegar ferskvara sé annars vegar.
„Ég held að við megum ekki gleyma því í þessu samhengi, að ákveðinn hluti af íslensku sjávarfangi er seldur fullunninn og þá er ég að vísa til ferskra bita. Og það er tvennt sem gerir það að verkum að við getum flutt út ferskan fisk, eitthvað sem við gátum ekki áður. Annars vegar er það vegna tæknilegrar þróunar, svo sem betri kælingar um borð, en hins vegar er það vegna meiri aga í virðiskeðjunni. Meiri agi hefur í för með sér betri meðhöndlun á fiskinum, sem tryggir betra hráefni í vinnslurnar sem hafa tekið stórstígum framförum og loks eru flutningar betri á afurðum til lokakaupandans,“ segir Sveinn.
„Ef við ætlum okkur að selja dýra sérvöru og ef við treystum okkur til að fara inn í það ferli með þann aga sem þörf er á, þá sé ég enga ástæðu fyrir því að við getum ekki framleitt vöruna í lokapakkningum hér á landi.“
Óstöðugt gengi krónunnar leiki þó alltaf hlutverk.
„Vissulega þarf að fyrirbyggja það, að gengissveiflur krónunnar aftri ekki fullvinnslu í neytendaumbúðir. Það krefst miklu meiri langtímahugsunar og –fjárfestingar, að vera í þessum bransa, heldur en að draga fisk að landi og koma honum í gám sem fyrst og beint til útlanda.“
Sveinn bætir við á þessum nótum, að ef beita eigi líftækni til að framleiða afurðir úr auðlindum hafsins, svo sem ensím úr þorski fyrir lækningavörur (Zymetech) eða fiskiroð fyrir sáraumbúðir (Kerecis), þá verði að fara vel með hráefnið.
„Þar er ekki hægt að vinna með lélegt hráefni. Beiting líftækni og þeir nýju möguleikar sem felast í henni gera það að verkum að við verðum að auka agann í virðiskeðjunni.“
Sveinn flutti í gær fyrirlestur á Sjávarútvegsráðstefnunni um útflutningsverðmæti bláa lífhagkerfisins og hvað þurfi til að fimmfalda það á næstu tíu árum. Í samtali við 200 mílur nefnir hann að frá árinu 2003, þegar rannsóknarsjóðurinn AVS (Aukið virði sjávarfangs) var stofnaður, og árinu 2004, þegar Tækniþróunarsjóður var stofnaður í núverandi mynd, hafi verðmæti sjávarafurða á hvert kílógramm afla aukist um 151% fram til ársins 2016.
„Og þetta gerist að mínu mati vegna þess að á þessum tíma fer saman sæmilega stöðugt umhverfi,, það er að minnsta kosti ekki verið að kollvarpa því með mjög reglubundnum hætti,, um leið og kerfið hefur verið hvetjandi til framþróunar og ræktað metnað manna til að gera betur,“ segir Sveinn.
„Í rauninni lít ég svo á að allar forsendur séu til að þessi þróun geti haldið áfram. Það sem skiptir kannski mestu máli er að það verði áfram horft á stærri myndina í þessu, að pólitíkin sé ekki að fara í þann gír að horfa bara á eigin kjördæmi og einhverja sérhagsmuni, sem bæði til lengri og skemmri tíma skaða atvinnugreinina, og geta gert það enn meira nú en áður.“
Mikilvægast sé enda að huga að því hvernig hæfasta fólkið fáist til að starfa innan hagkerfisins.
„Öll svona pólitísk vitleysa, leyfi ég mér að segja, hún veldur spekileka í greininni. Langstærsta tækifærið fyrir Ísland, en að sama skapi er þar úr háum söðli að detta, felst í að vera spekisegull, bæði innanlands, einkum gagnvart ungu fólki, og einnig gagnvart fólki með bakgrunn erlendis, hvort sem það eru Íslendingar með reynslu af mörkuðum úti eða útlendingar sem hafa áhuga á að koma hér til starfa.
Ég er þeirrar skoðunar að við þurfum að leggja mikla áherslu á að sjávarútvegur, og bláa lífhagkerfið allt, sé spennandi og að fólk geri sér grein fyrir tækifærunum sem felast í greininni, bæði fyrir sjálft sig og líka til að láta gott af sér leiða, hérlendis sem erlendis. Það skiptir nefnilega ekki síst máli hverjir eru um borð í rútunni, svo vitnað sé til Jim Collins, höfundar From Good to Great.“
Sveinn leggur áherslu á að hægt sé að meta árangur í atvinnugreininni með hliðsjón af raunverulegum gögnum.
„Þar er mjög margt sem getur áunnist. Við erum ekki nógu vel í stakk búin, með núverandi kerfi, til að greina til dæmis hvað við erum að flytja út. Það er ennþá þannig að þriðja eða fjórða stærsta útflutningstegundin er svokallaður „annar afli“. Þangað til að við erum komin á þann stað, að við getum í öllu falli sagt hvað það er sem við erum að flytja út, þá eru augljóslega ónýtt tækifæri þarna.“
Enn fremur felist í fjórðu iðnbyltingunni, sem Sveinn segir að sé í raun löngu hafin, ótrúleg tækifæri.
„Í hverri fiskvinnslu á Íslandi er verið að búa til mynd af miðunum á hverjum degi; hvaða fiskur kom upp úr sjónum, stærð og holdafari. Og við veiðarnar er verið að mæla hitastig sjávar, lofthitastig, og í raun gætu skipin verið að mæla miklu fleira. Í vinnslu verður til mikið af upplýsingum um gæði og eðliseiginleika. Með því að nýta betur upplýsingarnar sem verða til við veiðar og vinnslu getum við aflað mun meiri þekkingar á lífríki sjávar og tengst umhverfismeðvituðum neytendum sterkari böndum á sama tíma. Slíkt er mikilvægt fyrir sjálfbæra nýtingu íslenskra sjávarauðlinda en það eru ekki síður útflutningsvara að beita íslenskri þekkingu og aðferðafræði á heimsvísu og þannig stuðla að sjálfbærri nýtingu auðlinda allra heimshafanna.“
Sveinn kallar eftir því að fleiri aðilar innan sjávarútvegs fái að koma að heildarstefnumótun atvinnugreinarinnar.
„Ef við lítum á virðiskeðju sjávarfangs, þá er langt síðan við hættum að horfa á hana bara sem veiðar, góðu heilli, og mörg skref verið stigin í þá átt að virða þetta sem heildarhagkerfi, þar sem tæknifyrirtækin, vísindarannsóknir og markaðsmálin leika stór hlutverk og tengjast nánum böndum. Það sem vantar núna er að allir þessir hagaðilar hafi sína rödd við stefnumótun sjávarútvegs. Við eigum að móta skýra stefnu, með það að markmiði að verða fremsta sjávarútvegsland í heimi. Mér finnst í raun augljóst að við getum gert það.“
Þá nefnir Sveinn menntakerfið sem dæmi um eitthvað sem færa mætti nær kröfum nútímans.
„Menntun tengd sjávarútvegi er lykilatriði fyrir vöxt greinarinnar, og allt menntakerfið, en einkum háskólaumhverfið, þarf að átta sig betur á því að tímarnir hafa breyst mjög mikið síðustu tíu ár. Við megum ekki vera föst í þeim hugsanagangi í háskólumhverfinu að birta vísindagreinar einungis vísindagreinanna vegna. Það verður að vera sterk tenging á milli menntunar og rannsókna annars vegar og hagsmuna samfélagsins hins vegar, sem á Íslandi eru nátengdir sjávarútvegi.“
Og Sveinn er með hugann við fleiri þætti í sjávarútvegi.
„Til að mynda er fjöldi tækifæra sem tengjast nýjum flutningaleiðum til og frá landinu, bæði í lofti og á legi,“ segir hann og bætir við að flugsamgöngur mótist af sparneytnari flugvélum en áður, sem opni möguleikann á meiri útflutningi til Asíu. Breytingar á siglingaleiðum til norðurs geti líka opnað fleiri markaði þar sem tækifærin séu ekki einungis í matvælum, heldur einnig í dreifingu, þróun og markaðssetningu á heilsuvörum.
„Þarna er í rauninni mjög lítt plægður akur og gríðarlegir möguleikar,“ segir Sveinn.
„Þá hefur neysla á sjávarfangi innanlands aukist en við höfum þó ekki verið að nota ferðamenn sérstaklega við ímyndarsköpun. Tenging ferðamennsku, matvæla og hreinnar óspilltrar náttúru Íslands – ég held að þar liggi mikil tækifæri.“
Hann horfir einnig til Parísarsáttmálans.
„Sjávarútvegurinn hefur náð mjög góðum árangri í umhverfismálum og þeim langbesta af öllum atvinnugreinum á Íslandi. Nú þurfum við að hugsa það alveg kalt; borgar sig að ráðstafa mjög ódýrri raforku til álvera, þegar það er skortur á raforku til þurrkunar á fiskmjöli og, það sem er framtíðin, að koma uppsjávarfiski úr fóðri yfir í manneldi. Borgar það sig að ráðstafa raforkunni á þennan hátt?“
Þá þurfi að metahvernig fjárfestingu sé forgangsraðað til nýsköpunarverkefna.
„Við höfum náð ágætis tökum á auðlindastýringu að mínu mati, enda erum við mjög rík af auðlindum. Ef maður horfir á virðiskeðju kjötvara þá er hagnaðurinn alla jafna mun minni við hráefnisöflun en við vinnslu og sölu. Í sjávarútvegi er þessu öfugt farið, almennt séð. Hagnaður í fiskvinnslu er þannig tiltölulega lítill miðað við vinnslu annarra matvæla.
Vegna þessa þurfum við að velta því fyrir okkur, er það forgangsatriði að ná enn betur utan um stýringu auðlindanna, með þeim aðferðum sem við höfum verið að beita? Eða felast tækifærin frekar í því að beina athyglinni í auknum mæli að vinnslunni og tengingu hennar við markaðssetningu, þar sem vinnslan er miðpunktur virðiskeðjunnar?
Um leið og þú gerir það ertu ekki einungis að þróa vöru, og taka ákvörðun um hráefnisöflun út frá því hver eftirspurn markaðarins er, heldur ertu líka að ná utan um gögnin um eðliseiginleika vörunnar. Þannig nærðu að bæta fiskveiðistjórnun og líka markaðssetninguna. Þetta er eitthvað sem mér finnst skipta verulegu máli að skoða.“
Markaðssetning á netinu er annað mál sem Sveinn segir að horfa þurfi til í auknum mæli.
„Mjög margir þrjátíu ára og yngri gera meirihluta sinna innkaupa á netinu í ýmsum vöruflokkum. Sala á svarta föstudeginum vestanhafs á síðasta ári var til að mynda meiri á netinu en í hefðbundnum verslunum. Þetta er þróun sem er að eiga sér stað í matvælum og í sjávarfangi. Ég er þess algjörlega fullviss að tæknilegar umbyltingar eiga eftir að hafa veruleg, ef ekki virkilega róttæk áhrif, á umhverfi sjávarútvegs á Íslandi næstu tíu árin eða svo,“ segir hann og bætir við:
„Við eigum alls ekki að vera hrædd við þessa þróun heldur líta á þetta sem tækifæri. Þetta getur verið næsta stóra stökk fram á við fyrir íslenskan sjávarútveg, að fagna tæknilegum umbyltingum og nýta kosti þeirra til þess að búa til nýjar vörur, ná til nýrra viðskiptavina og nýta hráefnin með öðrum hætti, og mögulega minnka áhersluna á samskipti við hefðbundna smásala og fara að selja sjálf, ná sambandi við neytandann beint og fara að segja söguna af Íslandi, tengja vöruna við óspillta náttúru og hreina orku.
Hagsmunir landbúnaðar, sjávarútvegs og ferðaþjónustu, og þar með íslensku þjóðarinnar, fara algjörlega saman í þessu máli. Ég held það séu mikil tækifæri í því að sjávarútvegurinn taki forystu í þessum efnum. Sjávarútvegur er öflug atvinnugrein sem stendur styrkum fótum og gæti í rauninni leitt þessa umræðu áfram. Að virkilega sé horft á Ísland sem náttúruperlu sem sé hagnýtt til að byggja upp ímynd sem styrkir markaðssetningu á netinu. Um leið er ferðamaðurinn orðinn nokkurs konar sendiherra Íslands, þar sem hann upplifir hér gott sjávarfang og aðrar vörur úr hafinu og fer með þá reynslu aftur til sinna heimaslóða.“
Að lokum segir Sveinn að þróunin sé á þann veg að færri ungir koma inn á vinnumarkaðinn og miklu meiri samkeppni sé um vinnuafl en áður.
„Þessi lýðfræðilega þróun, ásamt fjórðu iðnbyltingunni gerir það að verkum að það eru miklu hraðari breytingar núna en voru fyrir bara tíu árum síðan. Þess vegna held ég að menn þurfi að hugsa út fyrir kassann. Rekstur bókabúða var til dæmis örugglega ekki svo slæmur fyrir tíu til fimmtán árum. Síðan þá hafa átt sér stað ótrúlegar breytingar,“ segir hann.
„Matís er til að mynda í verkefni núna á vegum rannsóknaáætlunar Evrópu, Horizon 2020, sem nefnist EIT FOOD, og er upp á fjögur hundruð milljón evra. Matís er í þessu verkefni vegna sérþekkingar á auðlindum hafsins, ásamt fyrirtækjum á borð við Nestlé og PepsiCo, en markmið verkefnisins er að umbylta evrópskum matvælaiðnaði á sjö árum.
Það skiptir okkur verulegu máli að skilja áhrif þessara umbyltinga og ég held að við getum leitt þessa þróun hvað varðar auðlindir hafsins, ef við erum framsýn og hæfilega áræðin, án þess þó að vera að taka einhverja heimskulega áhættu eins og gert var á árunum fyrir hrun. Við höfum allar forsendur til þess að vera mjög leiðandi á sviði nýtingar auðlinda hafsins og vera þekkt fyrir það.
En til þess þarf skýra stefnu. Ég var ósáttur við það stefnuleysi sem mér fannst einkenna fráfarandi ríkisstjórn í málefnum auðlinda hafsins. Ég skildi ekki hvert hún var að fara. Mér fannst lítið þokast og umræðan ekki fara í rétta átt. Ég hefði viljað sjá lífhagkerfisstefnu fyrir Ísland samþykkta á þessum tíma,“ segir Sveinn og bætir við að mjög fín stefnumótunarvinna hafi farið fram hjá atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu á síðasta ári og fram undir síðastliðið vor. Ekkert hafi þó orðið úr því starfi og fjárlagatillögur fyrir 2018 endurspegli ekki útkomuna.
„Við verðum að horfast í augu við að það eru hagsmunir þjóðarinnar að bláa hagkerfið á Íslandi gangi ekki bara vel, heldur mjög vel. Til þess að svo megi verða þarf skýra stefnu“
