Höfundur: Ísey Dís Hávarsdóttir

Ársskýrsla Matís fyrir árið 2020 er nú aðgengileg.

Árið 2020 var fullt af áskorunum í starfsemi Matís eins og annarra fyrirtækja en þó er óhætt að segja að ýmsum stórum og mikilvægum áföngum hafi veirð náð.

Í ársskýrlunni er dregin upp mynd af starfseminni sem auk hefð- og lögbundins reksturs fólst í því að finna leiðir til að viðhalda og víkka út starf fyrirtækisins við nýjar og krefjandi aðstæður.

Skýrslunni er skipt upp í eftirfarandi kafla og hana má skoða í heild sinni með því að smella hér.

• Ávarp stjórnarformanns
• Ávarp forstjóra
• Hlutverk og rekstur Matís
• Víðtækt samstarf
• Verðmætasköpun, lýðheilsa og matvælaöryggi
• Rannsókna- og nýsköpunarverkefni
• Þjónustumælingar
• Matarsmiðja, ráðgjöf, fræðsla og þjálfun
• Stuðningur við stjórnvöld og nefndarstörf
• Öryggis- og forgangsþjónusta á sviði matvæla
• Vöktun á óæskilegum efnum í sjávarfangi
• Matís um land allt
• Rannsóknasamstarf við menntastofnanir

Umfjallanir um örplast hafa verið áberandi í fjölmiðlum og samfélagsumræðu undanfarin ár. Fyrr í mánuðinum birtist vísindagrein í tímaritinu Sustainability sem sýnir að örplast er að finna í Vatnajökli og vísindafólk leiðir að því líkur að örplastið megi einnig finna í öllum öðrum jöklum landsins.

Örplast er samheiti yfir örsmáar plastagnir af ýmsum toga. Agnirnar eru minni en 5 mm í þvermál og margar hverjar svo smáar að þær sjást ekki með berum augum. Plast getur verið framleitt sérstaklega í þessum smáu ögnum til þess að setja í ýmsar snyrtivörur til að ná fram hrjúfri áferð, til dæmis í kremi eða sápum. Öllu algengara er þó að örplast verði til þegar stærri plast einingar brotna niður í náttúrunni. Rannsóknir hafa sýnt að örplast finnst í öllum krókum og kimum heimsins. Í hafinu, í andrúmsloftinu, í heimsskauta ís og í líkömum manna og dýra.  

Fjölmargar rannsóknir hafa verið gerðar á örplasti  og tilveru þess í heiminum undanfarin ár en í nýjasta tölublaði vísindatímaritsins Sustainability birtist grein eftir vísindafólk við Háskólann í Reykjavík, Háskólann í Gautaborg og Veðurstofu Íslands sem sýnir fram á að örplast má finna í snjóalögum Vatnajökuls.

Sýnin sem voru rannsökuð voru þriggja metra langir borkjarnar af miðjum jökli svo líklegt þykir að plastagnirnar hafi borist á jökulinn með vindi eða úrkomu. Örplastið var af ýmsum stærðum og gerðum og þessar niðurstöður gefa til kynna að ríkt tilefni er til þess að rannsaka örplast í heiminum, jafnvel á afskekktustu stöðum, og flutningsleiðir þess frekar.

Matís leiðir nú þegar samnorrænt verkefni sem ber heitið NordMar Plastic þar sem helstu rannsóknarefnin eru plast og áhrif þess á norðurslóðum. Í verkefninu hefur öflugur, þverfaglegur hópur sérfræðinga verið myndaður og markmiðið er að safna og skoða fyrirliggjandi gögn um aðferðir, niðurstöður rannsókna og eftirlit með plastnotkun og -mengun.

Markmiðið er jafnframt að skapa sterkt, alþjóðlegt tengslanet aðila sem tengjast málaflokknum til þess að ná fram samhæfingu, samvinnu samlegðaráhrifum.

NordMar Plastic leggur áherslu á að skoða aðstæður á norðurslóðum og leggja mat á hvort tilefni sé til að marka sérstaka stefnu á þessu svæði. Í verkefninu er einnig lögð áhersla á það að vekja athygli almennings á málefninu og búa til fræðsluefni og verkleg verkefni fyrir börn í grunnskólum um að draga úr plastnotkun og endurvinna plast.

Nánari upplýsingar um NordMar Plastic má finna á vefsíðu verkefnisins með því að smella hér.

Tengiliður

Ólafur Reykdal

Verkefnastjóri

olafur.reykdal@matis.is

Í febrúar 2021 gaf Landbúnaðarháskóli Íslands út skýrsluna Fæðuöryggi á Íslandi. Margt merkilegt kemur fram í skýrslunni og má taka korn sem dæmi. Bent er á að innlend framleiðsla á korni til manneldis er aðeins um 1% af heildarneyslu. Um er að ræða afar lítið hlutfall sem gæti verið hærra þar sem skilyrði til framleiðslu hér á landi eru til staðar.

Matís hefur á undanförnum árum staðið að nokkrum rannsókna- og nýsköpunarverkefnum um korn og möguleika þess á Íslandi. Dæmi um þetta er verkefnið um korn á norðurslóðum en einnig má nefna ýmis verkefni um íslenskt bygg sem unnin hafa verið í samstarfi við Landbúnaðarháskólann og fleiri innlenda og erlenda aðila. Auk þess er nú hafið samstarf um rannsóknir á notkun íslenskra hafra. 

Bygg og hafrar búa yfir ýmsum áhugaverðum eiginleikum fyrir matvælaframleiðslu og hafa rannsóknir hjá Matís fjallað um virðiskeðju korns frá kornskurði til framleiðslu matvæla. Bygg er um allan heim notað til framleiðslu á byggmalti sem er eitt mikilvægasta hráefnið til framleiðslu á áfengum drykkjum. Talsvert af byggmalti er flutt inn til landsins en nota mætti meira af íslensku byggi í drykkjarvöruiðnaði á Íslandi sem hefur verið í miklum vexti síðustu ár. Nú er í gangi verkefni hjá Matís þar sem eru gerðar tilraunir með möltun á íslensku byggi. 

Sýnt hefur verið fram á hollustu byggsins með mælingum á beta-glúkönum en þeir eru vatnsleysanleg trefjaefni og skýrslu um þessar mælingar má finna hér: Íslenskt bygg til matvælaframleiðslu. Þessi trefjaefni stuðla að lækkun kólesteróls í blóði og draga úr blóðsykursveiflum. Hveiti býr ekki yfir þessum eiginleikum og því er hægt að auka hollustugildi bökunarvara með því að nota bygg í staðinn fyrir hluta hveitisins. Hér eru miklir möguleikar á nýsköpun sem nýta mætti í hvers kyns bakstursiðnaði. 

Hafrar eru vel þekkt hráefni í margs konar matvæli eins og hafraflögur (haframjöl), múslí og hafradrykki. Á Sandhólsbúinu nálægt Kirkjubæjarklaustri hefur verið unnið ötult frumkvöðlastarf við ræktun hafra og hafraflögur frá búinu eru vinsæl vara í verslunum. Landbúnaðarháskólinn hefur hafið tilraunir með heppilegustu hafraafbrigðin fyrir íslenskar aðstæður. Sandhólsbúið er svo einnig í samstarfi við Matís og unnið er að því að þróa hafradrykk úr þeirra eigin framleiðslu.

Matís hefur í gegnum tíðina gefið út margvíslegar upplýsingar um þróun matvara úr korni. Víðtækustu upplýsingarnar er að finna á vefsíðu norræns verkefnis um korn.

Aurora Seafood og Matís hafa tekið saman skýrslu um óbeinar veiðar á krossfiski við Íslands, hugsanlegar beinar veiðar og möguleika á verðmætasköpun úr afurðum.

Rætt var við fjölda skipstjóra sem stunda veiðar með plóg, þar sem þeir voru spurðir álits á möguleikum á nýtingu krossfisks og hvort þeir teldu beinar veiðar líklegar til árangus. Skoðanir skipstjóra voru mjög mismunandi og ekki er hægt að tala um niðurstöður úr þeirri könnun.

Við mælingar vakti það vonbrigði hversu hátt magn kadmíns mældist í krossfiski, bæði sem veiddur var við austurströnd Íslands og vesturströndina. Leyfilegt magn kadmíns fyrir manneldisafurðir eru aðeins 0,5 mg í gr. en mælt magn var 6,3 fyrir austan og 2,5 fyrir vestan. Vitað er að nálægð við eldvirkni veldur kadmín mengun í hægfara botnfiskdýrum og aðstæður hér við land eru einmitt á þann veg.

Einnig vakti það vonbrigði hversu hratt krossfiskurinn brotanaði niður og voru sýni orðin maukuð vegna ensímvirkni á einum til tveimur dögum. Prótein magn krossfiska er aðeins um 12%, en vantsinnihald um 67%. Ekki er talið líklegt að hægt verði að nýta krossfiskinn til manneldis miðað við þessar niðurstöður. Aurora Seafood hefur flutt út frosinn krossfisk til Bandaríkjanna, en það skilar varla kostnaðarverði við pökkun, frystingu og flutning og því er engin verðmætasköpun við framleiðsluna. 

Verkefnið sem fól í sér þessa forathugun á veiðum og vinnslu krossfisks við Ísland var stutt af Matvælasjóði (AVS rannsóknarsjóði í sjávarútvegi). Ómögulegt hefði verið að vinna þetta verkefni án þess stuðnings.

Lokaskýrslu um forathugun á veiðum og vinnslu krossfisks má finna hér.

Starfstöð Matís á Austurlandi hefur flutt starfsemi sína í nýtt húsnæði að Bakkavegi 5 í Neskaupstað. Húsnæðið ber nafnið Múlinn-Samvinnuhús.

Byggingin sem að hluta hýsti áður verslunarrými hefur fengið yfirhalningu og viðbyggingu sem rúmar fjölbreytta atvinnustarfsemi. Húsið skiptist í skrifstofuklasa, sérhæfðar rannsóknarstofur og opin rými en auk Matís nýta Origo, Deloitte, Stapi lífeyrissjóður, Advania, Hafró, Mast, Austurbrú, Nox health og Náttúrustofa Austurlands sér vinnuaðstöðu í Múlanum. 

Starfstöðin var lokuð um tveggja vikna tímabil meðan á flutningum stóð frá 15.febrúar til 26.febrúar. Á þeim tíma var lokahönd lögð á uppsetningu innréttinga, vaska og rafmagns í rýminu sem Matís leigir. Auk þess nýtti starfsfólk tímann til þess að koma tækjum og tólum fyrir á sínum stað og framkvæmda mælingar og prófanir á búnaði til að ganga úr skugga um að allt virkaði eins og það ætti að gera og í samræmi við kröfur faggildingaraðila rannsóknarstofunar. 

Opnað var fyrir rannsóknir hjá Matís á Austurlandi á ný mánudaginn 1.mars, í tæka tíð fyrir loðnuhrognavertíðina sem nú stendur yfir og er alla jafna annatími á starfsstöðinni.

Vinnuaðstaðan er öll til fyrirmyndar eins og myndirnar bera vitni um.

Föstudaginn 19. mars síðastliðinn tók Oddur Már Gunnarsson, forstjóri Matís ohf. á móti Gunnari Þorgeirssyni, formanni stjórnar Garðyrkjuskóla Íslands, í húsakynnum Matís að Vínlandsleið. Tilefni heimsóknarinnar var að ræða framhald á samstarfsverkefnum aðilanna tveggja á vettvangi garðyrkju og tengdum sviðum og þá fjölmörgu möguleika sem felast í samstarfinu.

Matís hefur í gegnum árin unnið að fjölbreyttum verkefnum sem snúa að ræktun og landyrkju í samstarfi við bæði innlenda og erlenda aðila. Með aukinni áherslu á umhverfismál, lýðheilsu og sjálfbærni í samfélaginu hefur þörfin fyrir frekari þekkingu og fjölbreyttari starfsemi á þessu sviði aukist jafnt og þétt. Því standa vonir til þess að aukið samstarf Matís og Garðyrkjuskóla Íslands muni leiða til enn meiri grósku þegar kemur að rannsóknum og nýsköpun á þessum vettvangi. 

Á fundinum undirrituðu Oddur Már og Gunnar eftirfarandi viljayfirlýsingu:

,,Matís ohf. Kt. 670906-0190 staðfestir hér með vilja sinn til að auka samstarf um rannsóknar- og þróunarverkefni í garðyrkju í samstarfi við forsvarsaðila Garðyrkjuskóla Íslands kt. 560720-0410 og tengdra aðila.

Á undanförnum árum hefur Matís átt samstarf við fjölda aðila á vettvangi íslenskrar garðyrkju og hefur það samstarf einkennst af faglegum metnaði, gagnkvæmu trausti og virðingu í samskiptum.“

Gunnar Þorgeirsson væntir góðs af samstarfinu og í viðtali við Bændablaðið sem kom út í vikunni segir hann:. ,,Það bíða fjölmörg verkefni úrlausnar og við höfum þá reynslu að innan Matís sé bæði að finna faglega getu og samstarfsgetu. Við hlökkum því til framhaldsins“.

Umfjöllun Bændablaðsins um aukið samstarf Matís við Garðyrkjuskóla Íslands má lesa hér.

Í tilraunaeldisstöð Matís eru stundaðar margskonar fóðurtilraunir þar sem meðal annars er verið að prófa nýja próteingjafa eða íblöndunarefni sem hafa jákvæð áhrif á vöxt og gæði. Eru þessar tilraunir annað hvort unnar sem þjónusta við fóðurframleiðendur og fiskeldisfyrirtæki, eða sem hluti af rannsóknarverkefnum sem fjármögnuð eru af sjóðum.

Margir af stærstu fóðurframleiðindum í heimi eru meðal viðskiptavina Matís á þessu sviði, enda tiltölulega fáir aðilar í heiminum sem geta boðið upp á vaxtar- og meltanleika tilraunir, mælingar á áhrifum fóðurs á efna og eðliseiginleika fisksins, og skynmat. Einn af viðskiptavinum Matís á þessu sviði er Austurríska stórfyrirtækið Agrana sem framleiðir breiða línu af matvælum og fóðri. Meðal þeirra afurða sem þeir standa í þróun með um þessar mundir er Betaine sem unnið er mestmegnis úr sykurrófum og hefur að þeirra sögn jákvæð áhrif á vöxt og gæði dýra þ.m.t. í fiskeldi. Agrana hefur nú fengið einkaleyfi á virka efninu ActiBeet® og lét í vetur Matís um að gera tilraunir með efnið í fóður fyrir hvítleggjarækjur (hlýsjávar rækjur). Niðurstöður tilraunarinnar voru jákvæðar og nú stendur Agrana í að því að greina frá niðurstöðunum meðal fóður- og fiskeldisframleiðenda um allan heim. Sýnir þetta vel hvernig rannsóknir Matís hafa áhrif víðsvegar um heim og stuðla að verðmætaaukningu fyrir samstarfsaðila, og bættu fæðuöryggi, matvælaöryggi og lýðheilsu fyrir samfélagið í heild.

Frekari upplýsingar má nálgast á heimasíðu Agrana auk þess sem hægt er að skrá sig á netkynningu sem fram fer hjá Agrana 19 maí.

Vísindatímaritið Climatic Change birti á dögunum grein sem lýsir kerfisbundinni aðferð og leiðsögn um það hvernig sjávarútvegur og fiskeldi geta aðlagað starfsemi sína að áhrifum loftslagsbreytinga. Starfsmenn Matís, þau Ragnhildur Friðriksdóttir og Jónas R. Viðarsson, fóru fyrir þeirri vinnu sem liggur að baki aðferðafræðinni sem lýst er í greininni, en sú rannsóknarvinna átti sér stað innan verkefnisins ClimeFish sem lauk á síðasta ári.

Samstarfsverkefninu ClimeFish, sem styrkt var af Rannsóknaáætlun Evrópu (Horizon 2020), lauk á síðasta ári en niðurstöður og afurðir verkefnisins halda þó áfram að birtast í vísindatímaritum víða um heim. Ein slík var birt í vísindatímaritinu Climatic Change á dögunum, tímariti sem sérhæfir sig í rannsóknum og lýsingum á loftslagsbreytingum, orsökum þeirra, afleiðingum og samverkun þess á milli. Umrædd grein fjallar um mikilvægi þess að sjávarútvegur hugi að aðgerðum til að aðlaga starfsemi sína að breyttu umhverfi vegna loftslagsbreytinga og þeim áskorunum og tækifærum sem í slíkum breytingum felast. Gefnar eru leiðbeiningar fyrir þriggja fasa ferli sem miðar að því að 1) meta helstu áhættur og tækifæri sem starfsemin stendur frammi fyrir út frá framtíðarsviðsmyndum, 2) greina aðlögunarþörf, aðlögunargetu og viðeigandi aðlögunaraðgerðir, og 3) setja upp og fjármagna aðlögunaráætlun. Þessi aðferðafræði var prófuð og sannreynd í sjö evrópskum tilviksrannsóknum (e. case studies) innan fiskeldis og sjávarútvegs í ClimeFish verkefninu, en það var Matís sem leiddi þá vinnu, sem og þróun og útfærslu aðferðafræðinnar.

Loftslagsbreytingar hafa þegar haft áhrif á ýmsa þætti sem snerta á starfsemi sjávarútvegs- og fiskeldisfyrirtækja og rannsóknir benda til þess að slíkar breytingar munu aukast í náinni framtíð. Þó slíkar breytingar komi til með að vera misjafnar í eðli sínu og umfangi eftir heimshlutum, starfsemi og stöðu í virðiskeðjunni, er ljóst er að þær muni geta haft umtalsverð áhrif á starfsemi sjávarútvegs- og fiskeldisfyrirtækja, bæði neikvæð og jákvæð. Dæmi um slíkar breytingar innan sjávarútvegs eru t.a.m. tilfærsla mikilvægra nytjastofna, s.s. vegna breytingar í stofnstærð, útbreiðslusvæði eða farmynstri, hættulegri og krefjandi aðstæður úti á hafi, auknar sveiflur í markaðsverði, sem og aukið flækjustig og spenna milli strandríkja og flota þegar kemur að kvótaskiptingu deilistofna. Allt eru þetta dæmi um áhrif sem þegar eru merkjanleg í hér í Norðvestur Atlantshafi og fela í sér bæði áskoranir og tækifæri, en geta lagst misjafnlega á svæði og samfélög. Dæmi um áhrif loftslagsbreytinga á starfsemi fiskeldis er t.a.m. samdráttur eða ný tækifæri í framleiðslu, tjón á innviðum vegna ofsaveðurs, sveiflur í markaðsverði, framleiðslutap vegna sjúkdóma, eitraðra þörunga og sníkjudýra, skert aðgengi að fersku vatni og fóðri og skert framleiðni vegna breytinga í eldisumhverfi.

Á meðan að langflest Evrópuríki hafa sett fram aðlögunaráætlanir vegna loftslagsbreytinga er þessi vinna skammt á veg komin hér á landi og því lítil sem engin yfirsýn til staðar yfir mögulegt loftslagstengt tjón eða aðlögunarþörf innan íslensks sjávarútvegs næstu ár eða áratugi. Hjá Matís standa vonir til þess að fjármagn náist til að nýta þá aðferðafræði sem þróuð var innan ClimeFish verkefnisins og yfirfæra hana á íslenskan sjávarútveg og fiskeldi. Með því væri hægt að meta aðlögunarþörf og leggja grunninn að aðlögunaráætlun fyrir eina af mikilvægustu atvinnugreinum Íslendinga. Slík vinna myndi gefa af sér mikilvægar niðurstöður fyrir umræddar atvinnugreinar og íslenskt samfélag, m.a. í gegnum kortlagningu á áhrifum loftslagsbreytinga á íslenskan sjávarútveg og fiskeldi út frá framtíðarsviðsmyndum, mat á helstu áhættum og tækifærum út frá umhverfis-, efnahags- og félagslegum þáttum, mat á tjónnæmi greinarinnar og mismunandi starfsemi innan hennar, auk upplýsinga um aðgengilegar og árangursríkar aðlögunaraðgerðir gegn viðkvæmustu þáttum starfseminnar. Ragnhildur mun standa fyrir málstofu um bein og óbein áhrif loftslagsbreytinga á sjávarútveg á Sjávarútvegsráðstefnunni, sem haldin verður 11.- 12. nóvember á þessu ári. Hún hefur fengið til liðs við sig málsmetandi menn og konur frá iðnaðinum, íslenskri stjórnsýslu og vísindum og er því um gott tækifæri að ræða til að fræðast um þörfina fyrir aðlögun að loftslagsbreytingum innan íslensks sjávarútvegs og hefja umræðuna fyrir alvöru hér á landi.

Hér má finna umrædda grein í tímaritinu Climate Change.