Höfundur: hilduryr@matis.is

Næring barna bætt með íslenskri næringablöndu og þjálfun kennara við Bandari skólann.

Börn og konur í Afríku eru í mestri hættu vegna vannæringar með alvarlegum afleiðingum. Ein gerð vannæringar stafar af skorti á vítamínum og steinefnum sem eru nauðsynleg fyrir líkamsstarfsemi.

Mikilvægt er að bregðast við þessu og markmið verkefnisins „VAXA aðgerðaráætlun um bætta næringu í Tansaníu“ er að styðja við bætta næringu og menntun um næringu og hreinlæti. Heimsmarkmiðasjóður atvinnulífs um þróunarsamvinnu styrkir verkefnið.

Verkefninu „VAXA aðgerðaráætlun um bætta næringu í Tansaníu“ er stýrt af VAXA Technologies Iceland sem þróað hefur vítamín- og steinefnaríka blöndu úr íslenskri Ultra Spirulina, sem ætlunin er að prófa og nota til að bæta næringarástand barna við Bandari School í Mto wa Mbu. Verkefnið er unnið í samvinnu við Matís sem hefur aðlagað kennsluefni um hreinlæti og næringu að aðstæðum og þörfum umsjónafólks og kennara við Bandari School. Verkefnið er jafnframt unnið í samstarfi við Óskar Örn Óskarsson barnalæknir sem mun fylgjast með áhrifum á heilsu og vellíðan barnanna meðan á verkefninu stendur.

Í lok febrúar 2025 heimsóttu samstarfsaðilar frá VAXA Technologies Iceland, Matís og Óskar skólann í Mto wa Mbu með það að markmiði að kynnast betur starfsemi Bandari School og framkvæma mælingar til að meta heilsu og vellíðan barna við skólann á aldrinum 6-12 ára, auk þess að fræða og þjálfa starfsfólk Bandari School um næringu og hreinlæti.

Samstarfsaðili verkefnisins í Tansaníu er The Bandari Project (óhagnaðardrifin samtök) sem þegar vinna að því að rjúfa vítahring fátæktar með því að veita fátækum börnum og konum í Mto wa Mbu, Tansaníu menntunarmöguleika. Nemendur í Bandari School eru börn úr fjölskyldum sem eru hvað verst settar á svæðinu og mjög oft eru máltíðarnar sem börnin fá í skólanum eina næringin sem þau fá. Því skiptir miklu máli að máltíðarnar séu sem næringarríkastar og mikil þörf á verkefni sem þessu.

Í samvinnu við foreldra, heilbrigðisstarfsfólk í Mto wa Mbu og starfsfólk Bandari School var heilsa og vellíðan um 150 barna metin, og sex kennarar við skólann fengu fræðslu og þjálfun í miðlun efnis um næringu og hreinlæti.

Greinilegt var að starfsfólk Bandri School sinnti starfinu af miklum metnaði og alúð. Börnin við skólann voru almennt mjög glaðvær og greinilegt að gott traust og samband ríkti milli þeirra og starfsfólks skólans.

Matís rekur öfluga starfsstöð í Neskaupstað þar sem unnið er bæði við þjónustumælingar sem og að rannsóknum og nýsköpun í matvælaframleiðslu.

Starfsstöðin í Neskaupstað sinnir fjölbreyttri þjónustu, þar sem við metum meðal annars gæði og ferskleika sjávarafurða og annarra hráefna sem fara til matvælaframleiðslu. Við þjónustum m.a. sjávarútveginn, fyrirtæki í matvælaframleiðslu, álframleiðslu, heilbrigðiseftirlit og fleiri aðila sem treysta á faglega greiningarþjónustu. Að sama skapi standa dyrnar opnar fyrir öllum þeim sem hafa áhuga á samstarfi, stóra sem smáa, og leggjum við okkur fram um að styðja við nýsköpun, vöruþróun og gæðamál í atvinnulífinu.

Það skiptir gríðarlega miklu máli að Matís sé með starfsstöð á Austurlandi. Nálægðin við fyrirtækin á svæðinu styrkir tengslin við atvinnulífið og eykur aðgengi þeirra að rannsókna- og greiningaþjónustu. Með því að byggja upp öfluga þekkingarstarfsemi í heimabyggð skapast ný tækifæri fyrir ungt fólk, stuðlað er að fjölbreyttari atvinnu og aukinni nýsköpun á svæðinu. Þannig leggur Matís sitt af mörkum til að efla byggð á landsbyggðinni.

Matís og verkefnið BioProtect vekja athygli á að íslenskir skólar hafa tækifæri til að sækja um Pro Bleu styrk:

Styrkur: ProBleu funding call

ProBleu hefur það að markmiði að efla skóla samfélag í Evrópu (Network of European Blue Schools) með því að bjóða allt að 7.500 evrur í styrk til verkefna sem varða aukinn skilning á vatni og hafi. Umsóknir skulu berast fyrir 23. maí, klukkan 17:00 CET.

Hvað er ProBleu? 

ProBleu styður við skóla sem eru í fararbroddi við að kenna krökkum um verndun hafs og ferskvatns. Á næstu þremur árum mun ProBleu bjóða að minnsta kosti 100 skólum styrki fyrir spennandi verkefni. Skólar geta fengið allt að 7.500 evrur í styrk fyrir verkefni sem standa yfir í allt að ár.

Hverjir geta sótt um styrkinn

ProBleu styrkurinn er sérstaklega ætlaður skólum í löndum sem eiga fulltrúa í Blue Schools samfélaginu: Austurríki, Belgíu, Danmörku, Þýskalandi, Íslandi, Írlandi, Kosovo, Lúxemborg, Möltu, Svartfjallalandi, Noregi, Slóveníu og Úkraínu. Það kemur þó ekki í veg fyrir að önnur lönd geti sótt um styrkinn.

Hér er hægt að finna allar nánari upplýsingar:

Þörungar njóta sífellt meiri vinsælda á Vesturlöndum til neyslu, meðal annars vegna þess að þeir eru rík uppspretta steinefna og vítamína. Þeir taka hins vegar einnig upp frumefnið arsen (e. arsenic) úr sjónum, sem getur verið krabbameinsvaldandi.

Í þörungum greinist arsen aðallega á formi fjölbreyttra lífrænna efnasambanda arsens t.d. arsenósykrur og arsenólípíð, en lífrænar arsentegundir hafa verið taldar hættulausar. Nýlegar rannsóknir á arsenólípíðum hafa þó sýnt að þau geta sýnt svipaða eiturvirkni og krabbameinsvaldandi ólífrænt arsen. Spurningunni hefur einnig verið varpað fram hvort arsenósykrur, sem eru í meirihluta þess arsens sem mælist í þörungum, geti haft langvarandi neikvæð áhrif við reglubundna neyslu. Styrkur eitraðs ólífræns arsens og arsenólípíða er þó að jafnaði lágur í þörungum en á því eru undantekningar. Til að mynda er ekki mælt með neyslu á brúnþörungnum Hijiki, sem nýttur hefur verið t.d. í súpur, þar sem hann inniheldur mikið magn af ólífrænu arseni.

Margt er enn á huldu um uppruna arsenólípíða en upphafspunktur framleiðslu þeirra er talinn eiga sér stað í þörungum.

Brýn þörf er á frekari upplýsingum um þessi efnasambönd arsens til að meta til hlítar hvort neyslu þeirra fylgi áhætta og tryggja þá að settar séu viðeigandi reglur um hámarksmagn þeirra í matvælum.

Sýnataka gaf dýpri skilning

Til að öðlast dýpri skilning var tugum sýna af rauð-, græn- og brúnþörungum safnað nálægt Grindavík og Kjalarnesi. Sýnin voru ítarlega rannsökuð m.t.t. þungmálma og framkvæmd var tegundagreining arsens til að afla upplýsinga um efnaform arsensins.

Tegundagreining getur verið flókin og var framkvæmd með sértækum massagreinum. Aukinheldur var brúnum stórþörungum skipt í líffræðilega hluta til að ákvarða hvort dreifing arsentegunda væri jöfn um þangið. Takmarkaðar upplýsingar eru til á heimsvísu um arsenólípíð í þangi, svo þessi umfangsmikla prófílgreining arsentegunda í mismunandi tegundum þörunga leggur lóð á vogarskálarnar til að skýra hvernig þessi dularfullu lífrænu efnasambönd arsens myndast og hvar þau eru geymd innan þörunganna.

Niðurstöður sýndu mikinn mun á milli þörungategunda

Niðurstöðurnar sýndu m.a. að styrkur vatnssækinna arsentegunda, eins og arsenósykra og ólífræns arsens, reyndist breytilegur milli mismunandi þörungategunda. Ólífrænt arsen fannst í lágum styrk í öllum þörungunum sem mældir voru nema í hrossaþara en þar var styrkurinn hár – en þó mishár eftir því hvaða hluti þörungsins var mældur. Samsetning arsenósykra var einnig háð þörungategundum og árstíð. Áhugavert var að allir stórþörungar virðast hafa getu til að framleiða fjórar helstu afleiður arsenósykra þó samsetningin sé breytileg.

Fitusæknar tegundir arsens (arsenólípíð) voru einnig mismunandi milli þörungategunda. Breytilegt var hvaða tegund arsenólípíða var ríkjandi, en sá munur var mestur milli brún- og rauðþörunga samanborið við grænþörunga. Þetta hefur aldrei verið sýnt fram á áður.

Þessar niðurstöður gefa til kynna að hringrás arsens sé mjög háð þörungategundum, sem hafa e.t.v. þróað með sér mismunandi aðferðir og leiðir fyrir efnaskipti arsens.

Annað markmið var ítarleg greining á arsentegundum í mismunandi hlutum þörunga (t.d. festi, stilki, blaði, eða æxlunarvef) og milli árstíða til að gefa innsýn í hvernig þessi efnasambönd myndast. Arsenósykrur og ein tegund arsenólípíða sem innihalda arsensykrur fundust í hæstum styrk í æxlunarvef brúnþörunga. Þetta gefur til kynna að sykrurnar séu upphafspunktur framleiðslu þessara arsenólípíða. Mögulegt er að arsenósykrur eða arsenólípíð séu framleidd með ákveðinn líffræðilegan tilgang og þörungurinn geti nýtt þessi efnasambönd en framleiðsla þeirra gæti einnig verið fyrir slysni! Arsenósykrur virðast þó ekki þjóna tilgangi orkugeymslu eins og aðrar sykrur, og enn hefur ekki verið uppgötvað hvort og hver ávinningur er af tilveru þeirra í frumuveggnum.

Hefur þú áhuga á að vita meira?

Verkefnið „Dreifing arsentegunda eftir þanghlutum, sér í lagi arsenlípíða“  fékk styrk úr Rannsóknarsjóði árið 2020 og hefur verið í gangi síðastliðin 4 ár til að öðlast betri og dýpri skilning á þessu áhugaverða sviði. Verkefnið var unnið m.a. sem hluti doktorsnáms við Háskóla Íslands, í samstarfi við Hafrannsóknarstofnun, Háskólann í Graz og Háskólann í Aberdeen.

Rannsóknin hefur stuðlað að betri skilningi á tilvist mismunandi efnasambanda arsens í stórþörungum. Gögnin geta einnig nýst við áhættumat á arsentegundum í þangi til manneldis og geta því haft áhrif á framtíðarlöggjöf um matvælaöryggi. Niðurstöðurnar úr verkefninu eru viðamiklar og má fylgjast með nýjum vísindagreinum sem enn er verið að birta úr verkefninu hér.

Dreifing arsentegunda eftir þanghlutum, sér í lagi arsenlípíða

Matís í Neskaupstað hóf nýverið mælingar á Salmonellu og Listeriu monocytogenis með PCR aðferð. Unnið hefur verið að því síðastliðna mánuði að bjóða upp á nýjar, hraðvirkar aðferðir við örverumælingar í matvælum og fóðri með notkun PCR tækni auk rótamín mælinga í mjöli. „Við erum ánægð að greina frá því að tilkoma þessarar tækni stóreykur þá þjónustu sem við getum veitt viðskiptavinum okkar“ segir Stefán Eysteinsson, stöðvarstjóri.

Með þessari aðferð er mögulegt að vinna sýni hraðar og betur en einungis þarf að forrækta Salmonellu í sólarhring og Listeriu í tvo sólarhringa í hefðbundnu bakteríuæti áður en PCR próf er framkvæmt.

„Heildar greiningartími fyrir salmonellu styttist því úr 4 sólarhringum í 1 sólarhring og fyrir Listeriu úr 6 sólarhringum í 2 sólarhringa.“

Þetta hefur í för með sér að mögulegt er að greina bakteríur í sýnum fyrr og bregðast svo við með viðeigandi hætti.

Rótamín (biogenic amines) hafa síðastliðin ár verið notuð sem ákveðnir vísar á gæði mjöls og hefur fiskimjölsiðnaðurinn á svæðinu kallað eftir því að hægt verði að framkvæma rótamín mælingar á starfsstöð Matís í Neskaupstað. Með komu HPLC tækis á starfstöðina verður hér eftir unnt að mæla rótamín í mjöli í Neskaupstað. Horft er til þess að koma tækisins muni stytta biðtíma eftir niðurstöðum og auka við fjölbreytileika mælinga í Neskaupstað.

Upptaka þessara nýju aðferða á starfstöðinni í Neskaupstað er til marks um áframhaldandi uppbyggingu Matís á landsbyggðinni en ljóst er að þessar aðferðir munu skipta sköpum fyrir viðskiptavini.

Í tilefni þess langar okkur hjá Matís í Neskaupstað að bjóða ykkur, í heimsókn til okkar miðvikudaginn 6. mars kl 16:00, í Múlann, Bakkavegi 5.

Það væri mjög gaman að sjá ykkur sem flest. Endilega staðfestið komu ykkar og áætlaðan fjölda með því að skrá nafn og netföng hér!

• Hefur þú áhuga á mat?
• Viltu taka þátt í þróun sjálfbærrar matarmenningar?
• Hvernig finnst þér að ætti að gera mat í skólum hollari og sjálfbærari?
• Viltu kynnast öðrum ungmennum frá Norðurlöndunum með áhuga á mat?

Hvaða matarviðburður er þetta?

• Ungdommens madmøde
• Staður: Engestofte Gods í Lolland, Danmörku.
• Dagsetning: 30. maí 2024
• Viðburðurinn skiptist í þrjá hluta: matreiðsluskóla, matartjaldbúðir og málþing um mat í skólum.
• Hluti af Madens folkemøde sem verður haldinn 31. maí -1. júní.

Hvert yrði mitt hlutverk á viðburðinum?

• Taka þátt í að útbúa íslenska rétti/mat til smökkunar
• Taka þátt í umræðum á málþinginu
• Greitt er fyrir ferðakostnað og uppihald.

Skilyrði fyrir þátttöku:

• Vera á aldrinum 16-18 ára
• Hafa áhuga á mat og matreiðslu
• Geta tjáð sig á ensku, dönsku, norsku og/eða sænsku

Hvernig get ég sótt um að taka þátt?

Senda inn stutt video (um 2-3 mínútur, tekið á síma) á thorav@matis.is og greina frá:

• Nafni, aldri, skóla/nám (ef í námi).
• Af hverju þú vilt taka þátt.
• Hvort þú hefur farið á námskeið sem tengjast mat t.d. hollustu, matreiðslu, sjálfbærni.
• Reynslu af því að matreiða.

Umsóknarfrestur 8. mars 2024.

Svör við umsóknum verður svarað eigi síðar en 18. mars 2024.