Flokkur: Fréttir

Tengiliður

Ólafur Reykdal

Verkefnastjóri

olafur.reykdal@matis.is

Hjá Matís eru í gangi margvíslegar rannsóknir á grænmeti fyrir styrk frá Matvælasjóði. Rannsóknirnar miða að því að auka gæði og geymsluþol grænmetis en einnig að draga úr sóun í virðiskeðjunni frá uppskeru til neytenda og finna nýjar leiðir til að auka verðmæti hliðarafurða grænmetisgeirans.

Nýverið lauk verkefni sem hófst 2020 og fjallaði um andoxunarvirkni og gæði grænmetis. Með andoxunarvirkni er átt við virkni andoxunarefna sem eru meðal mikilvægra efna í grænmeti.  Andoxunarefni eru efni sem veita líkamanum vörn gegn skaðlegum áhrifum efna sem stuðla að oxun. Heilsufarslegur ávinningur hefur verið rakinn til neyslu grænmetis með andoxunarvirkni.

Andoxunarvirkni fannst í öllum sýnum af grænmeti en var mismikil eftir tegundum. Umtalsverð andoxunarvirkni í kartöflum kom á óvart þar sem andoxunarefni eru oft tengd litsterku grænmeti.

Blómkál og spergilkál ásamt kartöflum voru meðal þess grænmetis sem skoraði hæst fyrir andoxunarvirkni.

Vera má að hollusta kartaflna sé vanmetin en þær eru oft ekki taldar með hollasta grænmetinu. Kartöflur innihalda mikilvæg næringarefni eins og vítamín og talsvert af sterkju sem gerir kartöflur orkuríkari en flest annað grænmeti. Niðurstöður verkefnisins hafa verið gefnar út og má nálgast þær hér:  https://matis.is/skyrsla/gaedi-og-andoxunarvirkni-graenmetis-a-markadi-2020-21/ . Vænta má nýrra niðurstaðan um grænmeti á næstu mánuðum, þar á meðal um kartöflur.

Hefur þú áhuga á rannsóknum og nýsköpun í grænmetisgeiranum? Horfðu á áherslufund Matís um virðiskeðju grænmetis hér: Virðiskeðja grænmetis.

Tengiliður

Eva Margrét Jónudóttir

Verkefnastjóri

evamargret@matis.is

Hrossa- og folaldakjöt er mörgum góðum eiginleikum gætt, en er þó lítt þekkt neysluvara í heiminum.  Næringargildi kjötsins er gott, það er meyrt og á nokkuð lágu verði miðað við annað kjöt. Rannsóknum á hrossa- og folaldakjöti hefur verið ábótavant í gegnum tíðina en Eva Margrét Jónudóttir hefur ásamt fleiri sérfræðingum hjá Matís unnið ötullega að úrbótum þar undandarin ár.

Í sumar lauk síðasta verkefni Evu Margrétar, sérfræðings hjá Matís, á hrossakjöti í bili en hún hefur undanfarin ár stundað fjölbreyttar rannsóknir á því sviði. Í tengslum við B.S. nám hennar í búvísindum í Landbúnaðarháskólanum á Hvanneyri kviknaði áhuginn á þessari vinnu og fjallaði lokaverkefni hennar þar um viðhorf og kauphegðun Íslenskra neytenda á hrossakjöti. Í framhaldi af því stundaði hún meistaranám í matvælafræði við Háskóla Íslands samhliða starfi hjá Matís en hennar helstu rannsóknarefni þar voru gæði og eiginleikar hrossakjöts. Við ræddum við Evu Margréti um verkefnin sem hún hefur sinnt á þessu sviði, tilurð þeirra og áframhaldandi störf hennar á sviði matvælarannsókna.

Hver var tilgangurinn með þessum rannsóknum hjá þér upphaflega?

„Ég hafði lengi furðað mig á því að fólk sem ég hitti var fremur áhugalaust gagnvart hrossakjöti en sjálf var ég alin upp við heimaslátrað hrossakjöt og þótti það bragðgott og dásamlegt. Mig langaði að rannsaka hrossakjöt og vekja athygli á því en átti í erfiðleikum með að finna leiðbeinendur fyrir slíkar rannsóknir. Mér var svo bent á þau Guðjón Þorkelsson, sem sótti um og fékk styrk fyrir verkefnunum í Framleiðnisjóð og Kolbrúnu Sveinsdóttur, sérfræðinga hjá Matís og þau voru til í slaginn,“ segir Eva Margét.

„Í fyrri rannsókninni sem ég gerði var markmiðið að leggja fram tillögur til þess að bæta stöðu hrossakjöts á innanlandsmarkaði. Það var gert með því að greina viðhorf og kauphegðun íslenskra neytenda á hrossakjöti, ræða við hagsmunaaðila um stöðu hrossakjöts í landinu og skoða hver staða þekkingar væri í raun á þessu sviði á þeim tímapunkti. Tilgangurinn með síðari rannsóknum var að afla og koma á framfæri upplýsingum sem styðja við og greiða leið fyrir markaðsstarf og sölu á hrossakjöti,“ útskýrir Eva Margrét.

Tilgangurinn var jafnframt að sýna fram á að hrossakjöt er af háum gæðum, á fullt erindi á markað sem lúxúsvara og að hægt sé að lengja geymsluþol þess talsvert með styttri vinnsluferlum, betri umbúðum og meiri kælingu. Þetta gekk allt eftir.

Niðurstöður sem gætu komið á óvart

Í upphafi var lagt upp með að fá 400 svör við spurningakönnun sem lögð var fyrir á netinu í fyrri rannsókninni. Alls bárust svo svör frá rúmlega 850 manns og gaf það strax hugmynd um að neytendur hefðu áhuga á efninu.

Helstu niðurstöðurnar voru þær að flestir sem tóku þátt í rannsókninni voru virkilega jákvæðir og fögnuðu umræðunni um hrossakjöt en þó mætti auka þekkingu almennings á gæðum og meðferð þess. Þær sýndu að 96% þeirra sem tóku þátt höfðu smakkað hrossa- og/eða folaldakjöt, en þeir sem ekki höfðu smakkað höfðu ekki áhuga á því, ýmist vegna þess þeir borðuðu ekki kjöt yfir höfuð eða vegna þess að þeim fannst það líkt og að borða hundinn sinn og töldu það rangt af tilfinningalegum ástæðum. Flestir töldu hrossa- og folaldakjötið vera hreina og umhverfisvæna fæðu, lausa við sýklalyf og aðskotaefni. Það skein svo einnig í gegn að fólki hvaðanæva að af landinu þótti hrossa- og folaldakjöt ekki nógu áberandi og sýnilegt í verslunum.

Niðurstöður seinni rannsóknanna sýndu svart á hvítu að hrossakjöt er gæðavara sem unnt er að viðhalda í góðu ástandi lengi sé það meðhöndlað á réttan hátt. Gerðar voru efnamælingar sem staðfestu að folaldakjöt er næringarríkt og heildarfjöldi örvera eftir 15 daga geymslu við 2-4°C var undir viðmiðunarmörkum sem staðfesti góða framleiðsluhætti og öryggi til neyslu. Folaldakjötið var meyrt og þráabragð og þráalykt var almennt ekki eða lítið mælanlegt.

Niðurstöður tilrauna um geymsluþol fóru fram úr væntingum fyrir heildsölupakkaða hryggvöðva þar sem engar breytingar mældust eftir 28 daga við -1,5°C samanborið við uppgefið 2-3 vikna geymsluþol við 4°C. Þetta var hægt með því að lækka hitastig um 3-4°C, útiloka ljós og takmarka aðgengi að súrefni. Tilraunir með smásölupakkningarnar á borð við frauðplastbakka með plastfilmu yfir eins og algengar eru í kjötborðum komu ekki eins vel út en fjöldi daga í heildsölu hafði þó engin áhrif á geymsluþol smásölu í þessu tilfelli þar sem engin skemmdareinkenni voru til staðar á heildsölugeymslutímabilinu og gæði kjötsins voru afar stöðug.

Niðurstöður rannsóknarinnar í heild sýndu að hrossakjöt ætti að hafa góða möguleika á markaði og vonast er til að þær muni nýtast við gerð leiðbeininga í þessum efnum. Þær gætu leitt af sér bætta verkferla sem auka geymsluþol vara og koma þannig í veg fyrir óþarfa sóun á hrossakjöti.

Eva Margrét vonar að með tímanum fari fólk að líta á hrossakjöt sem takmarkaða auðlind en ekki sem afgang af einhverju öðru.

Hver hafa áhrifin af þessum rannsóknum verið og hverjar eru framtíðarhorfurnar fyrir hrossakjöt á íslenskum markaði?

„Það var rosalega mikill áhugi á þessu umfjöllunarefni fyrst þegar við vorum að byrja á rannsóknunum og við fengum umfjöllun á hinum ýmsu miðlum. Ég fór í fjölbreytt viðtöl og fólk á förnum vegi var endalaust að spyrjast fyrir um þessar rannsóknir, hvað væri að frétta og hvernig gengi. En eftir að við kláruðum verkefnin þá hefur umræðan róast,“ segir Eva Margrét. 

„Það eru engin framhaldsverkefni í kortunum hjá mér ennþá en ég vona samt að í framtíðinni muni ég koma að fleiri hrossakjötsrannsóknum eða einhverskonar vöruþróunarverkefnum í tengslum við hrossakjöt. Það er enn af svo mörgu að taka og mörg vannýtt tækifæri þarna.

Hvað framtíðina varðar þá eigum við enn eina hugmynd að verkefni sem hlaut ekki styrk í síðustu tilraun en það hét „Hrossakjöt – eldun og virðisauki“. Það snerist í stuttu máli að um að koma hrossakjöti á framfæri sem gæða matvöru fyrir veitingahús, mötuneyti og almenna neytendur í samstarfi við hagaðila með opnum hrossakjötsviðburði, tilraunum á hinum ýmsu útfærslum við matreiðslu og gerð kynningarefnis til útgáfu. Hér þyrfti að halda áfram og ekki gefast upp. Það er vöntun á heimasíðu um hrossaafurðir þar sem finna mætti rannsóknir um hrossakjöt, næringargildi, eldunarleiðbeiningar, uppskriftir, kjötskurð, fróðleiksmola eða brot úr sögu hrossakjöts, geymsluleiðbeiningar o.fl. allt á einum stað. Þetta gæti jafnvel verið endurbætt útgáfa af Íslensku kjötbókinni sem er talsvert góður grunnur til að byggja á,“ segir Eva Margrét.

„Það er svo líka fjarlægur draumur minn að taka, einn daginn, saman í bók eða vefrit allt milli himins og jarðar sem snýr að hrossakjötsneyslu og nýtingu íslenska hestsins. Þá bæði á fræðilegum grunni frá sjónarhorni matvælafræðings en einnig sögulegum eða með meira skapandi hætti.“

Fróðleiksmola og lifandi myndefni frá verkefnavinnu og rannsóknum Evu Margrétar á hrossakjöti má finna á Instagram síðu Matís hér: Instagram.com/matis.

Verkefni á borð við umrædd hrossakjötsverkefni eru unnin á ýmsum sviðum hjá Matís en falla undir þjónustuflokkinn kjöt. Ef þú hefur áhuga á að kynna þér betur rannsóknir og nýsköpun þegar kemur að kjötvinnslu og -framleiðslu má horfa á kynningu á efninu hér: Áherslufundur: Kjötframleiðsla og kjötvinnsla – rannsóknir og nýsköpun.

Á næstu dögum mun einnig koma út nýr þáttur af Matvælinu, hlaðvarpi Matís um rannsóknir og nýsköpun í matvælaframleiðslu. Þar mun Eva Margrét ræða um hrossakjötsrannsóknir sínar auk fleiri verkefna sem hún hefur unnið að og setja þessi mál í samhengi með skemmtilegum reynslusögum og fróðleiksmolum.

Tengiliður

Eva Margrét Jónudóttir

Verkefnastjóri

evamargret@matis.is

Matís, Háskóli Íslands og Institute of animal reproduction and food research Polish academy of sciences in Olsztyn eru nú í óðaönn að skipuleggja námskeiðið School on adding value to food side streams 2021 sem mun fara fram á Íslandi 7.-17. október næstkomandi.

Leit er hafin að hæfileikaríkum nemendum og ungu vísindafólki sem vill auka þekkingu sína á nýsköpun og efla færni í stjórnun með því að leysa ýmis verkefni.

Markmið námskeiðsins eru meðal annars:

• Að auka meðvitund um samfélagslega og umhverfislega ábyrgð matvælaframleiðenda og um þau tækifæri sem eru til staðar til að bæta nýtingu hliðarafurða í matvælaframleiðslu.
• Að byggja upp vettvang þar sem nemendur og ungt fagfólk með fjölbreyttan bakgrunn getur skipst á hugmyndum og tekist á við þau tækifæri og áskoranir sem eru fyrir hendi þegar kemur að virðisaukningu hliðarafurða í matvælaframleiðslu.
• Að stuðla að heildarhugmyndavinnu (e. concept work) og vöruþróun.
• Að efla tengslanet ungra frumkvöðla, stækka það og styrkja.

Námskeiðið verður kennt á ensku og er nemendum að kostnaðarlausu.

Hér má sjá dagskrá námskeiðsins

Kynningarmyndband um námskeiðið er í spilaranum hér:

Nánari upplýsingar um þetta frábæra tækifæri má finna hér:

Skráning fer fram hér:

Umsóknarfrestur rennur út 30 september

Tengiliður

Óli Þór Hilmarsson

Verkefnastjóri

oli.th.hilmarsson@matis.is

Matís heldur úti sérstökum námskeiðsvef þar sem margvíslegt fræðsluefni er aðgengilegt. Um er að ræða vefsvæði sem hýsir 7 námskeið en hvert og eitt tekur á ákveðnum þáttum sem mikilvægt er fyrir smáframleiðendur matvæla að kynna sér. Efni námskeiðanna er sett fram á lifandi og hagnýtan hátt og getur þar af leiðandi einnig gagnast áhugafólki um matvælaframleiðslu eða forvitnum frumkvöðlum.

Smáframleiðsla matvæla hér á landi er þó nokkur og mun líklega fara vaxandi á næstu árum. Leyfisveitendur og eftirlitsaðilar krefjast þess í mun ríkari mæli að framleiðendur hafi faglega þekkingu og reynslu til að geta framleitt öruggar og góðar vörur. Með námsefni og leiðbeiningum námskeiðanna er þeim sem ætla að hefja smáframleiðslu matvæla, gert kleift að sækja sér þekkingu sem nýtist til dæmis við alls kyns hráefnismeðhöndlun, geymslu og merkingar matvæla, umsókn um starfsleyfi, innra eftirlit og gerð gæðahandbókar.

Umfjöllunarefni námskeiðanna eru eftirfarandi:

• Leyfismál, gæðahandbók, innra eftirlit og stofnun fyrirtækja – Leiðbeiningar til að hefja smáframleiðslu matvæla, dreifingu og sölu.
• Örverur á kjöti – Námsefni og leiðbeiningar sem miða að því skýra mikilvægi réttrar vinnslu og meðhöndlunar matvæla svo þau valdi engum skaða.
• Slátrun og kjötmat – Kjötmatið, þ.e. flokkun skrokka eftir kyni, aldri, holdfyllingu og fitu, gegnir veigamiklu hlutverki sem undirstaða verðlagningar og viðskipta með kjöt og til upplýsingar fyrir búfjárræktina.
• Söltun og reyking – Bragðeiginleikar og tæknilegur tilgangur söltunar og reykingar matvæla.
• Umbúðamerkingar matvæla og pökkun – Öllum matvælum, sem ætluð eru fyrir lokaneytendur eða stóreldhús, skulu fylgja matvælaupplýsingar í samræmi reglugerð. Einnig getur verið gott að pakka vörum í umbúðir og þá er mikilvægt að kunna til verka.
• Hráverkun og pylsugerð – Námsefni um unnar kjötvörur, s.s. mat sem hefur verið breytt úr sínu náttúrulega ástandi á einhvern hátt, aðallega af öryggisástæðum, til að bæta bragðgæði eða auka þægindi við neyslu.
• Sögun, úrbeining og marinering – Efni um mismunandi skiptingar á heilum skrokk í einstaka parta auk marineringar og vísindanna á bakvið hana.

Fræðsluefnið á námskeiðunum er unnið úr ýmsum gögnum s.s. þeim lögum og reglugerðum sem fjalla um matvæli, úr fyrri rannsóknum og því náms- og kynningarefni sem útbúið hefur verið hjá Matís og Matvælastofnun.

Við kaup á námskeiði opnast námsefnið og kaupandi hefur aðgang að því í 30 daga.

Matís er stærsta rannsóknafyrirtæki landsins á sviði matvælarannsókna og starfsfólk Matís hefur áralanga reynslu af rannsóknum á matvælum. Rík áhersla er lögð á að miðla þekkingunni til matvælaiðnaðar á Íslandi og vefnámskeið eru ein leið til þess.

Nær ekkert mældist af mýkótoxínum (sveppaeiturefnum) í íslenskum höfrum þegar mælingar voru gerðar fyrr á árinu. Þessar niðurstöður eru afar mikilvægar fyrir matvælaöryggi.

Í Bændablaðinu frá 26. ágúst síðastliðnum er fjallað um niðurstöður úr verkefninu Mannakorn – Hafrar sem styrkt er af Matvælasjóði. Verkefnið fjallar um tilraunir með mismunandi yrki af höfrum í þeim tilgangi að finna þau yrki sem best henta við íslenskar aðstæður. Verkefninu er stýrt af starfsfólki Landbúnaðarháskólans en starfsfólk Matís sér um einn verkþáttinn sem fjallar um gæðamat og gæðamælingar á hafrasýnum.

Mýkótoxín (sveppaeiturefni) voru meðal þess sem tekið var til skoðunar. Á Matís voru sýni undirbúin og send til Þýskalands í mælingar á 11 mýkótoxínum. Mýkótoxín eru aðskotaefni sem sumir myglusveppir geta myndað við ákveðnar umhverfisaðstæður, einkum þegar er rakt og hlýtt. Mýkótoxín geta skaðað heilsu fólks og búfjár en sum þessara efna eru meðal öflugustu eiturefna sem til eru. Niðurstöður mælinganna sýndu að 10 þessara efna voru ekki mælanleg en eitt efnið mældist en í afar litlu magni sem var langt undir hámarksgildi í reglugerð.

Þessar niðurstöður skipta miklu máli fyrir matvælaöryggi korns sem framleitt er á Íslandi og vekja vonir um að hægt verði að framleiða íslenskt korn sem verði því sem næst laust við mýkótoxín. Engu að síður er mjög mikilvægt að gera mælingar á mýkótoxínum í íslensku korni reglulega, ekki síst vegna hlýnandi veðurfars.

Verkefninu Nýbylgju Bragð sem unnið var af vísindafólki hjá Matís lauk á dögunum en helsta markmið verkefnisins var að þróa verðmæt heilsusamleg bragðefni úr stórþörungum. Bragðefnin eru framleidd með nýstárlegum líftæknilegum aðferðum, til að draga úr saltnotkun í matvælavinnslu auk þess sem þau eru ýmsum öðrum kostum gædd.

Of hár blóðþrýstingur er algengasta heilbrigðisvandamálið tengt mikill saltneyslu og er helsti áhættuþáttur hjarta- og æðasjúkdóma.  Alþjóða heilbrigðismálastofnunin (WHO) ráðleggur að víða um heim verði verulega úr daglegri saltneyslu. Þetta á einnig við um Íslendinga sem neyta enn of mikils salts.

Þar sem salt hefur mikil áhrif á bragð er hætta á að minni saltnotkun dragi úr bragði auk þess sem vinnslueiginleikar geta breyst. Stórþörungar eru ríkir af málmun líkt og natríum, kalíum og magnesíum sem gefa saltbragð. Auk þess innihalda þeir mikið af bragðaukandi efnum sem geta breytt bragðeiginleikum matvæla og t.d. gefið þeim meiri bragðfyllingu. Til að losa þessi bragðaukandi efni eins og prótein, amínósýrur og afoxandi sykrur úr þanginu þarf stundum að beita mismunandi vinnsluaðferðum.  

Í þessu verkefni voru líftæknilegar aðferðir notaðar til að vinna bragðefni, meðal annars með notkun ensíms sem þróað var hjá Matís. Áhersla var lögð á að vinna bragðefni úr klóþangi (Ascophyllum nodosum) og beltisþara (Saccharina latissima), en þessar tegundir vaxa í miklu magni við Ísland. Bragðefnin voru prófuð m.a. með raftungu (e‑ tongue), rafnefi (e‑nose) og bragðfrumum úr tungu, auk skynmats og efnamælinga. Valin bragðefni voru notuð til að prófa í saltminni og bragðmeiri matvæli.

Á meðfylgjandi mynd má sjá tilraunaskammta þar sem bragðefnið var notað í karteflumús.

Niðurstöður verkefnisins sýndu að mögulegt er að vinna bragðefni úr þangi með bragðaukandi áhrif en þörf er á frekari prófunum og aðlögun vinnsluferlis, m.a. uppskölun á framleiðslu ensímsins. 

Nánari upplýsingar um verkefnið veitir Rósa Jónsdóttir hjá Matís en áhugasömum er einnig bent á að fylgjast með á verkefnasíðu verkefnisins hér: Nýbylgju Bragð

Verkefnið fékk að auki umfjöllun í Bændablaðinu sem kom út á dögunum og þá umfjöllun má finna hér: Heilsusamleg bragðefni unnin úr íslensku þangi.

Tengiliður

Björn Þór Aðalsteinsson

Verkefnastjóri

bjornth@matis.is

CRISPR-Cas tæknin hrundi af stað byltingu í líftækni fyrir fáeinum árum. Með tækninni má framkvæma erfðabreytingar með einföldum og fljótlegum hætti í frumum flestra lífvera. Tæknin náði þó ekki til lífvera sem lifa við hátt hitastig sökum þess að upprunaleg útgáfa CRISPR-Cas „tólsins“ byggir á ensími sem missir virkni sína við hátt hitastig. Vísindamenn Matís hafa nú, í tengslum við rannsóknarverkefnið ThermoTools, hannað hitastöðugt CRISPR-Cas kerfi.

Verkefnið ThermoTools hófst árið 2019 og er leitt af Birni Þór Aðalsteinssyni, verkefnastjóra hjá Matís. Verkefnið vann hann í samstarfi við Elleke Bosma hjá Tækniháskólanum DTU í Danmörku, og fékk til þess styrk frá rannsóknasjóði Rannís. Við ræddum við Björn Þór um framvindu verkefnisins og tækifærin í erfðabreytingum á hitakærum örverum.

ThermoTools hefur það að markmiði að þróa kerfi og tól til þess að unnt sé að erfðabreyta hitakærum örverum.

Þau tól sem til eru í dag eru alla jafna flókin og notkun þeirra krefst mikillar vinnu og mikils tíma. Þetta hefur hindrað rannsóknir á lífverum sem lifa við hátt hitastig, bæði hvað varðar grunnlíffræði þeirra sem og hagnýta notkun þeirra.

CRISPR-Cas tæknin var fyrst kynnt árið 2012 og má segja að þar með hafi byltingu í líftækni verið hrundið af stað. Með tækninni má framkvæma erfðabreytingar með einföldum og fljótlegum hætti í frumum svo til hvaða lífveru sem er. Þessi byltingakennda tækni náði hins vegar ekki til lífvera sem lifa við hátt hitastig vegna þess að upprunaleg útgáfa CRISPR-Cas tólsins byggir á ensími sem missir virkni sína við hátt hitastig.

Í ThermoTools var lagt upp með að hanna nýtt CRISPR-Cas kerfi sem nota mætti við há hitastig, a.m.k 60°C.

Hverjir hagnast á verkefnavinnu sem þessari og hverjum mun tæknin og CRISPR-Cas tólið nýtast?

Í fyrsta lagi gagnast rannsóknin vísindafólki sem rannsakar hitakærar örverur í grunn-vísinda eða hagnýtum tilgangi.

Örverur eru nýttar til ýmiss konar iðnaðarefnaframleiðslu. Þær eru ræktaðar á stórum skala (tugir eða hundruðir lítra) og efni sem myndast við vöxt þeirra einangruð. Afurðir þeirra eru m.a. lífeldsneyti (t.d. etanól og metan), lífrænir leysar (t.d. acetón, og bútanól), lyf (t.d. sýklalyf), ensím (m.a. notuð í hreinsiefni, ostaframleiðslu og bakstur), vítamín og litarefni (t.d. astaxanthin).

Notkun hitakærra örvera í þessum tilgangi hefur ekki náð fótfestu hingað til, m.a. vegna vöntunar á skilvirkum tólum til erfðabreytinga þeirra. Notkun þeirra í þessum tilgangi kann hins vegar að hafa ýmsa kosti í för með sér, meðal annars vegna þess að leysni efna eykst og efnahvörf eru almennt hraðari við hátt hitastig, sem ýtir undir skilvirkni slíkra ferla.

Við ræktun örvera til iðnaðar efnaframleiðslu verða almennt töluverð afföll á framleiðslunni vegna vaxtar spilli-örvera, sem sagt utanaðkomandi örverustofna sem taka sér bólfestu í örveruræktinni. Leiða má að því líkum að draga mætti verulega úr slíkum afföllum með notkun hitakærra örvera sökum þess að spilli örverurnar eru ófærar um að vaxa við hátt hitastig.

Hjá Matís eru stundaðar rannsóknir með það að markmiði að þróa hitakæra örverustofna sem nota má til iðnaðarframleiðslu lífeldsneytis, andoxunarefna, o.fl. Afurðir ThermoTools verkefnisins munu virka sem hvati inn í þessi verkefni og gera flóknar erfðabreytingar mögulegar, sem áður var ekki hægt að framkvæma. Afurðirnar hafa jafnframt verið gerðar aðgengilegar fyrir aðra vísindamenn sem þannig geta beitt þeim í samskonar tilgangi – til að einfalda vinnu sína sem snýr að erfðabreytingum hitakærra örvera.

Hver eru næstu skref í verkefninu ThermoTools?

„Verkefnið er enn í vinnslu en við höfum þó þegar hannað hitakært CRISPR-Cas9 kerfi og sannreynt að kerfið má nota til að erfðabreyta lífverum sem lifa við a.m.k. 65°C.“

Fyrstu niðurstöður verkefnisins voru birtar nýlega í vísindagrein í tímaritinu Scientific Reports en hana má lesa í heild sinni hér: Efficient genome editing of an extreme thermophile, Thermus thermophilus, using a thermostable Cas9 variant. Björn Þór kynnti niðurstöðurnar auk þess á Genome Engineering: CRISPR Frontiers ráðstefnunni fyrr í þessum mánuði. Þar var um að ræða ráðstefnu á vegum Cold Spring Harbor Laboratories sem skipulögð var af Jennifer Doudna en hún hlaut Nóbelsverðlaun fyrir rannsóknir sínar á CRISPR Cas kerfum árið 2020.

Einnig verður unnið að aðlögun kerfisins til erfðabreytinga í fleiri lífverum. „Þessa stundina erum við að aðlaga kerfið til erfðabreytinga í Rhodothermus marinus og Thermoanaerobacterium AK17. Við höfum nú þegar lýst virkni kerfisins í módel lífverunni Thermus thermophilus. R. marinus og AK17 eru báðar hitakærar bakteríur og eru m.a. rannsakaðar m.t.t. framleiðslu etanóls og lýkópens,“ segir Björn Þór.

Eftir því sem verkefninu vindur fram verður verkefnasíða ThermoTools uppfærð og áhugasamir geta fylgst með því hér: Þróun CRISPR-Cas kerfa til erfðabreytinga hitakærra örvera sem nýttar eru til grunn- og hagnýtra rannsókna og á ensku hér: ThermoTools. Einnig má finna fróðleiksmola og lifandi myndefni af verkefninu á Instagram síðu Matís hér: Instagram.com/matis.

Verkefni á borð við ThermoTools eru unnin af líftæknifaghóp Matís. Ef þú hefur áhuga á að kynnast starfsemi hópsins frekar má horfa á kynningu á líftækni og lífefnum hér: Áherslufundur – Líftækni og lífefni.

Á næstu dögum mun einnig koma út nýr þáttur af Matvælinu, hlaðvarpi Matís um rannsóknir og nýsköpun í matvælaframleiðslu. Þar mun Björn Þór ræða ThermoTools verkefnið auk fleiri verkefna sem hann hefur unnið að og setja þessi mál í samhengi við iðnað og atvinnulíf með fleiri viðmælendum.

Nú í byrjun júní hófst nýtt og spennandi fræðsluverkefni hjá Matís sem gengur undir nafninu Grænir Frumkvöðlar Framtíðar. Verkefnið, sem hlaut styrk frá Loftslagssjóði, hefur það að meginmarkmiði að fræða íslenska grunnskólanemendur um loftslags- og umhverfismál, áhrif loftslagbreytinga á hafið og lífríki þess og ekki síst, möguleg áhrif á sjávarútveg og samfélagið. Verkefnið mun einnig miða að því að valdefla grunnskólanemendur á landsbyggðinni með því að fræða þá um mikilvægi nýsköpunar og frumkvöðlastarfsemi, ekki aðeins sem tól í baráttunni gegn loftslagsvandanum, heldur einnig fyrir þau sjálf og þeirra nærsamfélag.

Þessa dagana dynja á okkur fréttir um hamfarir um allan heim þar sem talið er að breytingum í loftslaginu sé um að kenna. Myndir af skógareldum, skriðuföllum og flóðum sjást nánast daglega á sjónvarpsskjám landsmanna auk þess sem við heyrum fréttir af nýjustu skýrslu IPCC, sem felur í sér skýra viðvörun um þær hættur sem felist í yfirvofandi loftslagsbreytingum. Ungt fólk í dag horfir upp á þennan fréttaflutning nánast daglega og svokallaður loftslagskvíði er orðið þekkt fyrirbæri. Um þennan raunverulega og rökrétta kvíða, og allar tilfinningar sem honum fylgja, þarf að ræða, bæði heimavið og í skólum.

Loftslagsbreytingar eru ein helsta áskorun sem heimsbyggðin stendur frammi fyrir og yngstu kynslóðirnar munu ekki fara varhluta af þeirri baráttu sem framundan er. Eitt áhrifaríkasta tólið í baráttunni við loftslagsbreytingar er að fræða og valdefla unga fólkið okkar og því er nauðsynlegt að virkja það og vekja áhuga þess á málefninu á fyrstu skólastigum. Einnig er gífurlega mikilvægt að ungt fólk fái tækifæri til að ræða tilfinningar sínar og kvíða þessu tengdu.  Nemendur ættu ekki að þurfa að burðast einir með tilfinningar sínar heldur þarf að gefa þeim rými til að ræða þær við jafnaldra sína og um leið, beita aðferðum til að valdefla þau. Verkefnið Grænir Frumkvöðlar Framtíðar miðar að því að færa íslenskum grunnskólanemendum þá þekkingu, hæfni og hvatningu sem þarf til að finna lausnir við loftslagstengdum áskorunum framtíðar og hrinda þeim í framkvæmd, með sérstakri áherslu á hafið, lífríki hafsins og haftengda nýsköpun. Verkefnið mun einnig færa íslenskum grunnskólakennurum aðgengilegt kennsluefni, þekkingu og færni til að færa þetta mikilvæga málefni inn skólastofuna, þar sem áhersla verður lögð að fræðslu og valdeflingu.

Þrír grunnskólar eru þátttakendur í verkefninu, Árskóli á Sauðárkróki, Grunnskóli Bolungarvíkur og Nesskóli í Neskaupsstað og er verkefnið miðað að elstu bekkjum. Að fræðslu og verkefnavinnu í fjórum þematengdum vinnustofum lokinni, munu nemendur heimsækja sjávarútvegsfyrirtæki í sinni heimabyggð og kynnast þar starfseminni, þeim umhverfisáskorunum sem fyrirtækin standa frammi fyrir og þeirri nýsköpun sem hefur átt sér stað.

Loks munu nemendur hefja svokallað MAKEathon í samstarfi við Fab Lab smiðjur í sinni heimabyggð. Þar verður lögð áhersla á frumkvöðla- og nýsköpunarhugsun og nemendum kennt að beita rökhugsun og nýtilkominni þekkingu til að koma auga á mögulegar lausnir á umhverfisáskorunum innan sjávarútvegsins og færa hugmynd í framkvæmd. N4 sjónvarpsstöð mun loks gera sitt til að bera út boðskapinn og gera þátt um verkefnið sem sýndur verður um mitt næsta ár.

Mikilvægi sjálfbærrar nýsköpunar í heimabyggð

Sjálfbær nýsköpun í heimbyggð er gífurlega mikilvæg fyrir stöðu og viðnámsþrótt (e. resilience) smærri byggðalaga sem reiða sig að miklu leyti á sjávarútveg. Sterkt nýsköpunarumhverfi, staðbundin þekking og góðir innviðir geta haft gífurlega jákvæð áhrif á atvinnulífið, samfélögin sjálf og byggðarþróun. Að virkja ungt fólk á landsbyggðinni til nýsköpunar og frumkvöðlahugsunar með sjálfbærni og umhverfismál að leiðarljós, mun því ekki aðeins kalla fram það hugvit sem þarf til að búa til nýja þekkingu og lausnir í baráttunni við loftslagsvandann, heldur getur það einnig haft mikið að segja varðandi styrkingu atvinnulífs, efnahags og samfélaga smærri sveitarfélaga á landsbyggðinni.

Markmið verkefnisins eru því eftirfarandi:

1. Að veita nemendum efstu bekkja grunnskóla öðruvísi og spennandi fræðslu um eðli og áhrif loftslagsbreytinga, með sérstakri áherslu á hafið, lífríki þess og sjávarútveg
2. Að auka skilning nemenda á þeim áhrifum sem loftslagsbreytingar geta haft á þeirra nærumhverfi, hvort heldur sem er á umhverfið, efnahag eða samfélagið
3. Að fræða nemendur um mikilvægi mótvægis- og aðlögunaraðgerða sem og áhrif og mikilvægi nýsköpunar- og tæknilausna í því sambandi
4. Að gefa nemendum reynslu og innsýn inn í heim íslenskra frumkvöðla og nýsköpunar
5. Að leggja grunn að frjóu og öflugu nýsköpunarstarfi á landsbyggðinni þar sem umhverfis- og loftslagsmál eru höfð í forgangi
6. Að veita grunnskólakennurunum nýja þekkingu, tól og tækni til að fræða nemendur um loftslags- og umhverfismál, með beinni tengingu í nærumhverfi þeirra

Nánari upplýsingar um verkefnið má nálgast hjá Ragnhildi Friðriksdóttur, verkefnastjóra Matís, en heimasíða verkefnisins verður sett á laggirnar innan nokkurra vikna þar sem hægt verður að nálgast fréttir, námsefni og myndbandsupptökur.