Flokkur: Fréttir

Jónas R. Viðarsson hjá Matís segir í viðtali við Fiskifréttir sem birtist 7. mars s.l. að hann telji einsýnt að á endanum verði rafrænt eftirlit með myndavélum það eina sem dugar til að koma í veg fyrir brottkast á fiski hjá Evrópuflotanum.

Fyrir fjórum árum samþykkti Evrópusambandið bann við brottkasti á fiski. Um svipað leyti var ákveðið að fá hóp fagmanna til að móta aðferðir, afla þekkingar og þróa tækni til að draga úr brottkasti í von um að smám saman mætti útrýma því alveg. Þessu verkefni, sem nefnt var DiscardLess, lauk nú í febrúar eftir fjögurra ára vinnu.

„Þetta verkefni verður til í tengslum við brottkastbannið sem verið er að innleiða í Evrópu,“ segir Jónas R. Viðarsson, faglegur leiðtogi hjá Matís. „Bannið átti að komast hægt og rólega til framkvæmda frá 2016 og til 1. janúar 2019.“

Jónas er fulltrúi eins af fjórum íslenskum fyrirtækjum sem tóku þátt í DiscardLess verkefninu. Auk Matís tóku Marel, Hampiðjan og SkipaSýn þátt, auk þess sem dótturfyrirtæki SkipaSýn í Póllandi var með.

Ekkert hefur breyst

Jónas segir brottkastsbann Evrópusambandsins í raun hafa runnið út í sandinn. Markmiðin hafi ekki náðst. Í staðinn fyrir löglegt brottkast, sem áður var heimild fyrir upp að ákveðnu marki en með skráningarskyldu, er væntanlega komið ólöglegt brottkast þar sem ekkert er skráð og því ekkert vitað um umfang þess lengur.

„Það hefur ekkert breyst,“ segir Jónas. „Það er enginn óæskilegur afli að koma í land núna sem þýðir væntanlega að það sem var skráð brottkast er bara ólöglegt brottkast í dag. Yfirvöld hafa í raun ákveðið að setja bara kíkirinn fyrir blinda augað.“ Í raun og veru geti þau lítið annað úr því sem komið er.

„Raunveruleikinn er bara sá að meðan sjómenn eru andsnúnir banninu og eftirlitið er ekki betra þá er brottkast. Niðurstaðan stóra er sú að þetta er ekkert að virka. Þeir eru búnir að vera að innleiða þetta í fjögur ár og það er sáralítið sem er að koma út úr þessu,“ segir Jónas.

Fjölmargar lausnir

Út úr DiscardLess verkefninu hafa engu að síður komið fjölmargar tillögur og lausnir sem ættu að geta hjálpað til við að draga úr brottkasti. Þær ganga annars vegar út á að forðast að veiða óæskilegan afla og svo að ná verðmætum út úr þeim afla sem ekki er unnt að forðast.

Flestar virðast þessar hugmyndir þó ætla að verða erfiðar í framkvæmd, enda aðstæður um margt ólíkar því sem við þekkjum hér.

„Það er alltaf einhver hængur á þeim einhvers staðar. Sumt er erfitt að láta ganga upp fjárhagslega, eða virðist vera það. Við komum meðal annars með þrívíddarteikningar af bátum og skipum, og reiknivélar sem eiga að geta sýnt að þetta svari kostnaði, en útgerðin er mjög hörð á því að það sé ekki hægt að gera þetta. Á meðan menn komast upp með að halda áfram brottkasti þá er þetta erfitt.“

Chile í fararbroddi

Hann segir því vonir helst bundnar við rafrænt eftirlit og myndavélar. Mikil vinna sé lögð í þróun á slíku og kostnaðurinn ætti í raun ekki að verða neinum ofviða. Danir hafa sýnt töluverðan metnað til að verða í fararbroddi þegar kemur að þróun á rafrænu eftirliti, en lengst er sú þróun sennilega komin í Chile.

„Þar er verið að innleiða þetta núna. Öll skip yfir 15 metrum sem stunda atvinnuveiðar eiga þar að vera með myndavélaeftirlit.

Þeir hafa þetta þannig að einkafyrirtæki tekur að sér eftirlitið. Þeir taka úrtök þar sem horft er á allt að 10% af upptökunum og ríkið borgar kostnaðinn. Ef það hins vegar sést eitthvað í úrtökum sem þarf að skoða betur, þá þurfa fyrirtækin að fara að borga.“

Jónas segist ekki sjá annað en að rafrænt eftirlit verði á endanum það eina sem dugar til að koma endanlega í veg fyrir brottkast innan Evrópuflotans, og það á sennilega einnig við hér á landi.

„Það næst svo lítil dekkun öðru vísi og kostnaður við aðrar lausnir er einnig allt of mikill. Myndavélarnar hafa líka fælingarmátt og kostnaðurinn er ekki svo mikill.“ Sem dæmi um kostnað við uppsetningu og rekstur myndavélakerfis, þá hafa Danir reiknað út að meðal fjárfestingakostnaður í búnaði sé um 8 þúsund EUR (1,1 mill. ISK) á hvert skip og að rekstrarkostnaður á ári sé um 4 þúsund EUR (550 þús. ISK) miðað við að horft sé á um 10% af öllum upptökum. Við þessa úrteikninga var kostnaður greindur fyrir 396 skip og eru áðurnefndar upphæðir meðaltal.

Gögnin vantar

Hvað varðar ástandið hér á landi þá hefur mikil vinna verið lögð í að fullnýta aflann sem hefur skilað meiri verðmætum. Kvótakerfið og möguleikinn á framsali aflaheimilda hefur líka skapað sveigjanleika í veiðunum. Hvort það hefur skilað sér í minna brottkasti er þó ekki auðvelt að fullyrða um með tölulegum gögnum.

„Flest okkar teljum við að þetta sé alveg í þokkalegu standi hér á landi í samanburði við aðra, en við höfum í sjálfu sér eiginlega ekkert til að bakka það upp. Eins og skýrsla Ríkisendurskoðunar sýnir þá er eftirlitið ekki nægilega gott hjá okkur. Það eina sem maður getur gert er að reyna að fá einhverja tilfinningu fyrir þessu.“

Jónas hefur árum saman rætt við fjölda fólks um brottkast, bæði hér á landi og annars staðar, og lesið flest sem skrifað hefur verið um það á prenti. Í viðtali við Fiskifréttir haustið 2017 fullyrti hann að sjómenn væru almennt andsnúnir brottkasti. Það væri í raun og veru úr sögunni að stórum hluta.

„Eftir að þetta viðtal birtist fór ég að fá töluvert af upphringingum þar sem menn voru að segja mér allt aðra sögu. Þeir fullyrtu að umtalsvert brottkast væri í gangi, meðan meginþorrinn sem maður heyrir í sagði manni samt að brottkast sé ekkert eða í algjöru lágmarki.“

Strax í kjölfarið kom síðan Kveikur með ítarlega umfjöllun sína um brottkast, þar sem dregin var upp ófögur mynd.

„Þessar myndir sem við sáum í Kveik voru alveg hræðilegar, og svo heyrir maður jafnvel sögur um að menn séu að losa frá pokanum uppi á dekki, beint í sjóinn, ef mönnum lýst ekki á aflann. Aðrir og í raun flestir fullyrða samt við mann ennþá að eina brottkastið sé bara einhverjir tittir sem tekur því ekki að gera að. Vandinn er bara sá að okkur vantar gögn. Síðan má auðvitað spyrja hve mikið er mikið?“

Nýverið kom út ritið „Frá fjalli að gæðamatvöru“ um meðferð sláturlamba og lambakjöts sem Óli Þór Hilmarsson hjá Matís og Eyþór Einarsson hjá Ráðgjafarmiðastöð landbúnaðarins settu saman. Myndskreytingar eru eftir Sólveigu Evu Magnúsdóttur.

Í ritinu eru teknar saman gagnlegar leiðbeiningar fyrir þá sem koma að því ferli að gera lamb að gæða matvöru. Leiðbeiningarnar eru m.a. byggðar á rannsóknum og þekkingu frá Matís, Landbúnaðarháskóla Íslands, Ráðgjafamiðstöð landbúnaðarins og forverum þeirra, sem sýna fram á mikilvægi réttrar meðhöndlunar sláturfjár, frá smölun af fjalli og allt þar til tilbúin vara er komin í kjötborð verslana eða í veitingahús. Aðstæður og meðferð fyrir og eftir slátrun hafa áhrif á gæði og eiginleika kjötsins.

Ritið má nálgast hér.

Verkefninu DiscardLess lauk formlega nú fyrir skemmstu með lokafundi verkefnisins sem haldinn var í húsakynnum DTU í Lyngby í Danmörku. Verkefnið stóð yfir í fjögur ár og tóku alls 31 fyrirtæki og stofnanir frá 12 löndum þátt í því.

Helsta markmið DiscardLess var að greiða fyrir innleiðingu á brottkastsbanni sem Evróusambandið hefur verið að reyna að koma á síðastliðin fjögur ár, með takmörkuðum árangri. Nú í upphafi árs 2019 átti brottkastbannið að vera að fullu innleitt á öllum hafsvæðum sem hin sameininlega fiskveiðistjórnun Evrópusambandsins (CFP – Common Fisheries Policy) nær til, en ljóst er þó að langt er enn í land að bannið geti talist hafa skilað þeim árangri sem að var stefnt. Meðal þátttakenda í verkefninu voru fyrirtækin Matís, SkipaSýn, Hampiðjan og Marel, og átti ekkert land jafn marga fulltrúa og Ísland í verkefninu. Í DiscardLess verkefninu var sjónum meðal annars beint að löndum sem hafa nú þegar reynslu af brottkastbönnum, með það fyrir augum að reyna að miðla af reynslu þeirra og ljóst er að horft er til Íslands hvað það varðar.

Á fundinum var farið yfir helstu áfanga verkefnsins, hindranir og næstu skref.

Hér má nálgast kynningarnar og niðurstöður sem kynntar voru á lokafundinum. 

North Atlantic Seafood Forum, sem haldin í Bergen í Noregi, er ein stærsta sjávarútvegsráðstefna heims.

Þeir sem sækja ráðstefnuna eru áhrifafólk í alþjóðlegum sjávarútvegi sem og kaupendur, framleiðendur, sérfræðingar o.fl. Reikna má með að fjöldi gesta sé um 900 manns frá 30 löndum og u.þ.b. 300 fyrirtækjum. Á ráðstefnunni eru rædd málefni sem snerta einkum hagsmuni landa við Norður Atlantshaf. Þar er m.a. fjallað um nýsköpun, sjálfbærni, framboð og markaðsmál; 16 málstofur og 150 fyrirlestrar.

Íslenskum aðilum, fyrirtækjum í framleiðslu, sölu og þjónustu við sjávarútveg, aðilum í stuðningsumhverfi greinarinnar gefst tækifæri á að taka þátt, kynna vörur sínar og þjónustu á alþjóðavettvangi, en Matís er einmitt á meðal þátttakenda þarna.

Matís hefur ásamt sprotafyrirtækinu Codland unnið að verkefnum þar sem markmiðið er að nýta roð í verðmætar afurðir.

Kollagen er að verða sífellt vinsælla sem virka efnið í ýmsum neysluvörum en rannsóknir benda til að tengsl séu á milli reglulegar neyslu efnisins og jákvæðra áhrifa á húð og liði. Heimsmarkaður fyrir fæðubótarefni sem innihalda kollagen er stór og þá aðallega unnið úr svínum. Áætlanir gera ráð fyrir aukinni eftirspurn fyrir kollagenpeptíðum sem unnið eru úr villtum fiski og er því hér um tilvalið tækifæri að ræða fyrir íslenska framleiðslu.

Verkefninu Vatnsrofið kollagen úr aukahráefni fiskvinnslu lauk nýverið, en það var styrkt af Norrænu Nýsköpunarmiðstöðinni og unnið í samstarfi við norska fyrirtækið Biomega, danska tækniháskólann (DTU) og Biosustain einnig í Danmörku ásamt Matís og Codland. Markmið verkefnisins var meðal annars að þróa ný ensím til að vinna kollagen úr aukahráefni frá hvítum villtum fiski svo sem þorski og feitum fiski eins og laxi.

Myndskeið um verkefnið má finna hér.

Matis vinnur næstu þrjú árin með Háskóla Íslands og 13 öðrum háskólum og stofnunum í Evrópu að verkefninu IValueFood sem er ætlað að stuðla að bættri heilsu neytenda og styðja við matvælaiðnað í Evrópu. 

Það verður gert með því að bæta þekkingu og áhuga næstu kynslóða á mat og matvælaframleiðslu. Nýlegar aðferðir, á borð við eflingu í gegnum leiki, áhugahópa um matreiðslu, tilraunir með nýjar matreiðsluaðferðir, pörun (twinning) og „vísindi mæta mat“ verða nýttar til að efla áhuga og þekkingu ungra neytenda, allt frá grunnskóla til háskóla, á mat. Þannig er ætlunin að móta framvarðarsveit ungra einstaklinga sem miðla gildum um mat.

Að verkefninu munu koma ýmis matvælafyrirtæki og hagmunaaðilar, og matvælaiðnaðurinn mun vinna með ungum neytendum við að skilgreina matvælagildi. Áhersla verður lögð á svæði innan Evrópu þar sem auka þarf áhuga og þekkingu á matvælum til að stuðla að því að næstu kynslóðir taki skynsamlegar og upplýstar ákvarðanir í fæðuvali sínu.

IValueFood er hluti og styrkt af stóru Evrópsku þekkingar- og nýsköpunarsamfélagi um matvæli sem ætlar að umbreyta umhverfi matvælaframleiðslu, vinnslu og neyslu með því að tengja neytendur við fyrirtæki, frumkvöðla, vísindafólk og nemendur alls staðar í Evrópu. EIT Food styður nýjar, sjálfbærar og hagkvæmar lausnir til að bæta heilsu neytenda og til að tryggja aðgang að öruggum hágæða mat sem hefur sem minnst áhrif á umhverfið.

Haftengdri áherslu í formennsku Íslands – Gagnvegir góðir – í Norrænu ráðherranefndinni, var ýtt formlega úr vör í síðustu viku þegar upphafsfundur verkefnisins var haldinn í Matís. 

Málefni hafsins og bláa lífhagkerfið er í forgrunni á formennskutímabili Íslands í Norrænu ráðherranefndinni nú í ár. Undir áherslunni – Hafið, blár vöxtur í norðri – eru skilgreind þrjú verkefni sem Ísland leggur sérstaka áherslu á í þessari formennskuáætlun, en þau eru Nordmar Hafnir, um hafnir sem miðstöðvar nýsköpunar og orkuskipta, NordMar Plast,um lausnir við þeirri ógn sem plast í höfunum er fyrir lífríkið og afkomu okkar og NordMar Lífiðjuver,um þá möguleika sem felast í bláa lífhagkerfinu og fullnýtingu hráefnis og vinnslu sífellt verðmætari vara úr auðlindum sjávar.

Þessi verkefni fóru formlega af stað á fimmtudaginn í síðustu viku á upphafsfundi Hafsins – blár vöxtur í norðri, sem haldinn var í Matís. Geir Oddson, sérfræðingur í Norðurlandadeild Utanríkisráðuneytisins, hóf fundinn á kynningu á formennskuáætluninni og svo fylgdu kynningar á hverju verkefninu fyrir sig. Hrönn Jörundsdóttir hjá Matís leiðir NordMar Plast, Bryndís Björnsdóttir leiðir NordMar Lífiðjuver og Jákup Sørensen frá norræna Atlantssamstarfinu (NORA) leiðir NordMar Hafnir.

Eftir hádegi funduðu svo hóparnir hver í sínu lagi þar sem farið var yfir verkferli og vinnupakka og þátttakendur fengu tækifæri til að kynnast og skiptast á hugmyndum varðandi verkefnin.

Í gær var undirritaður nýr samningur á milli Háskóla Íslands og Matís ohf um rannsóknir, nýsköpun og kennslu.

Með samningi þessum vilja Matís og HÍ leggja grunn að enn frekari eflingu fræðilegrar og verklegrar menntunar á sviði matvælarannsókna og matvælaöryggis með nánu samstarfi á sviði rannsókna og nýsköpunar. Í því skyni verður lögð áhersla á samstarf í rannsóknum og nýsköpun, m.a. á leiðbeiningu meistara- og doktorsnema í verkefnum tengdum Matís og samstarfi um nýtingu rannsóknatækja og búnaðar.

Hlutverk Háskóla Íslands er að bera faglega ábyrgð á námi, kennslu, námsefni, efnistökum, prófum, veitingu prófgráða við námslok og að sjá til þess að starfsfólk sem annast kennslu og rannsóknir á vegum HÍ standist akademískar kröfur.

Tenging menntunar og starfsþjálfunar við atvinnulíf og samfélag er rauði þráðurinn í samstarfi Matís við menntastofnanir. Hlutverk Matís að stunda rannsóknir og nýsköpun í þágu atvinnulífs, lýðheilsu og matvælaöryggis er haft að leiðarljósi. Tilgangurinn samstarfsins er að:

• auka hæfni og möguleika starfsfólks í rannsóknun og að vera með í og leiða innlend og alþjóðleg verkefni með áherslu á hagmuni Íslands.
• mennta og þjálfa upp starfsfólk fyrir íslenskan matvælaiðnað og íslenskt samfélag
• samnýta starfsfólk, aðstöðu og búnað til að geta yfirleitt stundað öflugar rannsóknir á hagkvæman hátt
• geta aflað, framkvæmt og skilað verkefnum fljótt og vel  

Það er gert með því að:

• ráða sameiginlegt starfsfólk
• ráða nemendur í doktorsnám í verkefni á vegum Matís sem í flestum tilfellum eru unninn í samvinnu við fyrirtæki á Íslandi
• bjóða nemendum upp á verkefni í mastersnámi sem eru oftast unnin í samvinnu við fyrirtæki og/eða stofnanir

Í viðhafnarútgáfu Ægis sem kom út í tilefni 100 ára fullveldis Íslands var rætt ítarlega við Sigurjón Arason, yfirverkfræðingur Matís og prófessor í matvælaverkfræði við Háskóla Íslands um starfsferilinn. Hér fylgja nokkra glefsur úr viðtalinu.

Sigurjón hóf að leggja hönd á plóg í frystihúsinu á Norðfirði 10 ára gamall og reyndi Sigurjón fyrir sér í sjómennsku með föður sínum á unglingsárunum á Hornafirði og það var upptakturinn að námi tengdu fiskiðnaði.

„Alveg frá því ég var á bátnum á Hornafirði forðum hefur það verið mitt mottó að allt sem við veiðum eigi að meðhöndla rétt og vel. Fiskur er viðkvæmt hráefni og vandmeðfarið,“ segir Sigurjón.

Á háskólaárum sínum vann Sigurjón á sumrin hjá Fiskmati ríkisins og fór m.a. milli allra frystihúsa á Íslandi, 1972-1974, sem þá voru á annað hundrað talsins, til að fylgjast með hvernig hreinlæti væri háttað. Tilgangurinn var að undirbúa nýtt regluverk á þessu sviði, svokallaða Rauðu handbók, og uppfylla með því staðla að kröfu fiskkaupenda í Bandaríkjunum.

Að loknu háskólanámi, fyrst í efnafræði frá Háskóla Íslands og síðan vinnsluferlaverkfræði í Kaupmannahafnarháskóla (DTU) réðst Sigurjón til Atlas Sabroe.

Í septemberlok 1978 var Sigurjóni boðið að koma heim og taka við stöðu deildarstjóra tæknideildar Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins. Hann tók tilboðinu. Strax á fyrstu mánuðunum fór hann að kenna fiskiðnaðartækni og matvælaverkfræði við Háskóla Íslands þannig og frá þessum tíma hefur hann kennt við bæði Háskóla Íslands og Háskólann á Akureyri.

Sem kunnugt er sameinaðist Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins inn í Matís á sínum tíma en rauður þráður í daglegum verkefnum Sigurjóns og samstarfsmanna hefur alla tíð verið að bæta vinnsluferla og auka verðmæti sjávarfangs.

Byggist allt á sömu fræðunum í grunninn

„Eitt af því sem við unnum að á þessum tíma var kæling á kolmunna niður í mínus eina gráðu, ofurkæling, til að stöðva niðurbrot. Kolmunnaveiðin lagðist svo af stuttu síðar en þekkingin nýttist okkur aftur fyrir fáum árum þegar makríll fór að veiðast hér við land í lögsögunni að sumarlagi. Þá tókst okkur að þróa tækni sem gerði að verkum að hægt var að skapa mikil verðmæti úr makrílnum þó hann væri ekki á hentugasta skeiði til vinnslu. En til viðbótar við þekkingu sem byggst hefur upp á vinnslutækninni þá hefur kælitækninni líka fleygt fram með árunum og skapað grundvöll til að bæta hráefnisgæðin,“ segir Sigurjón.

„Við erum þannig alltaf að hamra sömu fræðin í grunninn og nýta okkur þau í t.d. rannsóknum og nemendaverkefnum sem aftur skila sé með beinum hætti inn í greinina.“

Gæðahugsun í sjávarútvegi er nokkuð almenn í greininni í dag en við þurfum samt alltaf að skerpa á henni og vera meðvituð um atriði sem þarf að laga, t.d. hvað varðar meðferð fisks, ísun, blæðingu og fleira.“

Óþrjótandi tækifæri til aukinnar verðmætasköpunar

Með styttingu veiðiferða skipanna segir Sigurjón að hafi skapast grunnur að framleiðslu og útflutningi á ferskum fiski sem síðan hefur orðið snar þáttur í botnfiskvinnslunni hér á landi síðari ár.

„Þróunin í hvíta fiskinum hefur verið mjög hröð og við erum komin langt. En samt eru óþrjótandi tækifæri til að gera betur og mín skilaboð til stjórnvalda eru að spýta á ný í lófana hvað varðar framlög í AVS rannsóknasjóð um aukið verðmæti sjávarfangs, sem hefur verið fjársveltur undanfarin ár. Fyrirtækin í greininni sjá að leiðin til að nýta tækifærin og möguleikana byggist á þekkingu og rannsóknum. Þann grunn verður því að treysta.“

Ljósmyndari: Kristinn Ingvarsson/HÍ

Nú er nýhafið mjög áhugavert samstarfsverkefni milli Dermos og Matís þar sem ætlunin er meðal annars að kanna áhrif fituefna úr grálúðu til dæmis á húðsjúkdóma.

Þegar Guðbjörn Björnsson, meðeigandi Dermos var héraðslæknir á Austfjörðum, fyrir allmörgum árum síðan, heyrði hann á tali manna að fiskverkakonur, löguðust mjög af psoriasis og exemi þegar þær unnu berhentar við grálúðu. Hann ákvað þá í samráði við lækni í húðsjúkdómafræði að búa til áburð úr fitu grálúðu. Áburðurinn var prófaður á sjúklingum með þessa húðsjúkdóma og góður bati náðist en vegna mikillar fiski og lýsislyktar hættu þeir prófunum. Meðhöndlun á fitusýrum hefur farið mikið fram síðan þessi tilraun var gerð.

Markmið verkefnisins er að útbúa áburð úr fituefnum grálúðu, takmarka lyktina sem áður var of mikil og búa til náttúrlegan áburð sem getur meðhöndlað sjúkdóminn með skilvirkari hætti en önnur efni á markaðinum.

Verkefnið er styrkt af Tækniþróunarsjóði og verkefnisstjórnun hjá Dermos.

Teikningin af grálúðunni er eftir Jón Baldur Hlíðberg, fauna.is